Trong khung cảnh tựa như trên mặt trăng ở miền bắc Sudan, những người khai thác vàng bất hợp pháp phải vất vả với những chiếc thuổng và cuốc để đào lấy phần thưởng từ những hố nông. Khai thác quặng giữa cái nóng oi bức của sa mạc Nubian chính là bước đầu tiên của mạng lưới phi pháp bùng nổ trong 18 tháng qua tại châu Phi, sau khi giá vàng tăng đột biến do hệ quả từ đại dịch.

Những cuộc phỏng vấn với quan chức chính phủ trên khắp châu Phi đã cho thấy, các hoạt động buôn lậu trải dài ít nhất 9 quốc gia và liên quan đến hàng tấn vàng được đưa qua biên giới. Theo Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD), đây chính là nguyên nhân khiến quốc tế lo ngại vì nguồn tiền từ khoáng sản lậu giao dịch ở châu Phi sẽ gây ra xung đột, đồng thời tài trợ cho các mạng lưới tội phạm và khủng bố, phá hoại nền dân chủ và tạo điều kiện cho nạn rửa tiền lan rộng.

Mặc dù không thể đưa ra chính xác số tiền bị thiếu hụt mà những kẻ buôn lậu bòn rút được mỗi năm, nhưng dữ liệu thương mại của Liên Hợp Quốc năm 2020 đã cho thấy sự chênh lệch ít nhất 4 tỷ USD, giữa số vàng nhập khẩu được khai báo của Các Tiểu vương quốc Ả Rập Thống nhất (UAE) từ ​​châu Phi và con số mà các quốc gia châu Phi đã xuất khẩu sang UAE.

Liên Hợp Quốc và các tổ chức phi chính phủ từ lâu đã đặt câu hỏi về vai trò rõ ràng của một trong các Tiểu vương quốc Ả Rập – là Dubai, trong việc tạo thuận lợi cho thương mại bằng cách nhắm mắt nhập khẩu từ các nguồn không rõ ràng. UAE kiên quyết phủ nhận mọi liên quan đến các hoạt động phi pháp. Nhưng khi sự giám sát toàn cầu về quản trị doanh nghiệp được tăng cường, mức độ buôn lậu đang diễn ra ngày càng đặt ra những câu hỏi lớn đối với Dubai và danh tiếng của quốc gia này như một trung tâm giao dịch vàng.

Các chính phủ châu Phi cũng đang gia tăng áp lực. Bên cạnh Sudan, các quốc gia như Nigeria, Cộng hòa Dân chủ Congo, Zimbabwe, Mali, Ghana, Burkina Faso, Cộng hòa Trung Phi và Niger đều phàn nàn về hàng tấn vàng bị rò rỉ qua biên giới mỗi năm và cho rằng phần lớn trong số đó hướng đến Dubai.

Theo các quan chức chính phủ, chuyên gia Liên Hợp Quốc và các nhóm dân quyền, phần lớn số vàng khai thác phi pháp của châu Phi đều được chuyển đến Dubai thông qua nhà máy lọc dầu ở các nước như Uganda và Rwanda, hoặc được vận chuyển qua đường hàng không bằng cách giấu trong hành lý xách tay, thường là với giấy tờ giả. Sau khi đến Dubai, vàng có thể được nấu chảy thêm để che đậy nguồn gốc trước khi được chế tác thành đồ trang sức, đồ điện tử hoặc vàng miếng.

Mối quan hệ giữa Dubai và vàng ở châu Phi 

Hầu hết các quốc gia châu Âu sẽ yêu cầu cung cấp giấy chứng nhận xuất khẩu của nước xuất xứ. Nếu không có chứng nhận, vàng sẽ bị tịch thu và trả lại. Trên giấy tờ, UAE cũng yêu cầu như vậy. Nhưng ở Dubai, họ lại nhìn vấn đề theo cách khác. Trong một cuộc phỏng vấn, người đứng đầu sàn giao dịch hàng hóa của Dubai, ông Ahmed bin Sulayem cho biết, lệnh cấm vận chuyển vàng toàn cầu đối với các hãng hàng không – một phương tiện buôn lậu truyền thống sẽ khắc phục được vấn đề.

Buôn lậu vàng là một hoạt động lâu đời, nhưng việc làm phi pháp này còn trở nên mê hoặc hơn khi giá vàng thỏi tăng lên mức kỷ lục 2.075 USD/ounce vào tháng 8/2020. Kể từ đó hoạt động buôn bán bất hợp pháp bùng nổ mạnh mẽ hơn bao giờ hết tại châu Phi.

Bộ Tài chính Sudan ước tính rằng 80% sản lượng vàng đã không được đăng ký. Theo số liệu của Quỹ Tiền tệ Quốc tế, Rwanda sẽ xuất xưởng số kim loại trị giá 732 triệu USD trong năm nay, gấp hơn hai lần rưỡi giá trị xuất khẩu của năm 2019. Nhưng Rwanda hầu như không khai thác bất kỳ loại vàng nào từ chính mảnh đất của minh, điều này đã khiến chính phủ nước láng giềng Congo cáo buộc rằng kim loại quý này có nguồn gốc từ lãnh thổ của họ.

Các báo cáo từ Liên Hợp Quốc và nhiều nguồn khác cho thấy 95% sản lượng vàng từ đông và trung Phi đều tập trung ở Dubai. Đây được xem là một vấn đề tiềm ẩn vì phần lớn khu vực này được OECD chỉ định là khu vực có tính xung đột hoặc rủi ro cao, đồng nghĩa với việc các công ty phải chứng minh rằng vàng nhập khẩu có nguồn gốc hợp pháp.

Theo thống kê của ngân hàng trung ương, Uganda, một trong những nhà tinh chế vàng thủ công chính của châu Phi, đã tăng hơn gấp đôi lượng xuất khẩu của mình trong năm nay lên khoảng 2,25 tỷ USD. Một lần nữa, UAE cho đến nay vẫn là điểm đến hàng đầu, theo dữ liệu thương mại của Liên Hợp Quốc. Cũng chính Liên Hợp Quốc đã cáo buộc Uganda và Rwanda buôn vàng lậu từ các nước láng giềng phía đông Congo, một khu vực sa lầy của xung đột.

Mối liên hệ lâu đời của Dubai với việc buôn bán vàng đều được thể hiện rõ qua những khu chợ chính ở khu vực lâu đời nhất của thành phố, nơi rất nhiều cửa hàng có khung cửa sổ được trang trí cầu kỳ với những chiếc vòng cổ lấp lánh, áo khoác và kính râm dọc lối đi dành cho người đi bộ. Các hoạt động giao dịch được thực hiện trong khu nhà nhỏ liền kề của một tòa nhà, nơi những người đàn ông chạy giữa các văn phòng nhỏ có cửa an ninh được gia cố chắc chắn.

Chào đón bất cứ ai muốn giao dịch 

Tại Dubai, một hệ thống có thể truy cập công khai để giám sát số lượng nhập khẩu và xuất khẩu vàng, và "tiêu chuẩn giao hàng tốt" của Trung tâm đa hàng hóa Dubai , sẽ được triển khai trên toàn quốc. Bộ Kinh tế cho biết trong một tuyên bố vào tháng 12, tất cả các nhà máy tinh chế vàng ở UAE sẽ được yêu cầu thực hiện các cuộc kiểm toán để chứng minh việc giao thương vàng thỏi có nguồn gốc hợp pháp.

Bộ trưởng Bộ Ngoại thương UAE Thani Al Zeyoudi nhấn mạnh: "Chúng tôi đang cố gắng trở thành một trung tâm thực sự khi nói đến giao dịch vàng. Chính vì vậy, chúng tôi chào đón thế giới, chúng tôi chào đón bất kỳ ai muốn giao dịch và đảm bảo rằng chúng tôi tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế".

Vào tháng 10, Ban Thư ký Nhà nước về các vấn đề kinh tế của Thụy Sĩ đã chỉ đạo các nhà máy lọc dầu thực hiện quy trình xác định nguồn gốc xuất xứ thực sự của tất cả số vàng từ UAE. Đây được xem là điều cần thiết để đảm bảo chúng không không phải là hàng hóa phi pháp. "Chúng tôi không nghĩ mọi thứ đến từ Dubai đều là bất hợp pháp, nhưng chúng tôi nghi ngờ về tính hợp pháp của một số chuỗi cung ứng", Jose Camino, cố vấn chung của Metalor – một nhà sản xuất vàng lớn tại Thụy Sĩ, cho biết trong một cuộc phỏng vấn.

Những người ủng hộ Dubai cho rằng dữ liệu hải quan của châu Phi không đáng tin cậy và ngay cả Liên hợp quốc cũng không thể đo lường chính xác các luồng thương mại bất hợp pháp. Đằng sau những cánh cửa đóng kín, các quan chức UAE tiết lộ cho các đồng nghiệp của họ ở châu Phi ai là kẻ giả mạo che giấu nguồn gốc của vàng bằng cách đưa ra các tài liệu không thể phân biệt được thật giả.

Đó là niềm an ủi nhỏ nhoi đối với các nhà chức trách ở Cộng hòa Dân chủ Congo (DRC), một quốc gia Trung Phi rộng lớn đang vật lộn để tái thiết lập sau hơn hai thập kỷ xung đột. Quốc gia này sở hữu trữ lượng dồi dào nhất thế giới, bao gồm cả Kibali ở phía đông bắc của đất nước - mỏ vàng lớn nhất châu Phi - nhưng ngược lại, DRC lại là một trong những bên thua lỗ lớn nhất trong hoạt động buôn bán vàng bất hợp pháp.

Một đội quân thợ mỏ quy mô nhỏ vẫn hoạt động dưới tầm quan sát của chính phủ, nhưng dữ liệu cho thấy ngành công nghiệp phi chính thức chỉ tạo ra 2,4 triệu USD xuất khẩu vàng vào năm ngoái. Thay vào đó, số liệu thống kê từ Liên Hợp Quốc và Quỹ Tiền tệ Quốc tế lại cho thấy: Uganda và Rwanda lần lượt xuất xưởng vàng thỏi trị giá 1,8 tỷ USD và 648 triệu USD vào năm 2020, mặc dù họ có rất ít vàng.

Theo luật của Mỹ, vàng từ Congo và các nước láng giềng được coi là "khoáng sản xung đột", có nghĩa là các công ty giao dịch công khai ở Mỹ phải báo cáo với Ủy ban Giao dịch Chứng khoán nếu họ có thể đang sử dụng vàng được khai thác trong các khu vực xung đột. Một báo cáo hồi tháng 6 của các chuyên gia Liên Hợp Quốc cho thấy phần lớn hoạt động buôn bán vàng bất hợp pháp ở Congo được giám sát bởi các nhóm vũ trang hoặc binh lính, những người vận chuyển qua biên giới hoặc bay thẳng đến Dubai bằng cách sử dụng các tài liệu giả mạo để che giấu nguồn gốc.

Buôn lậu cũng đang gây khó khăn cho chính phủ Nigeria, nơi hầu hết các khoáng sản được khai thác bởi ít nhất 100.000 thợ mỏ phi chính thức, những người lao động khó khăn trong việc quản lý và đánh thuế. Theo số liệu của chính phủ Nigeria, sản lượng vàng chính thức chỉ đạt 1.288 kg vào năm ngoái, hầu hết đều được chuyển đến Dubai.

Các nỗ lực đang được thực hiện để chính thức hóa ngành công nghiệp này. Fatima Shinkafi là người đứng đầu Sáng kiến ​​khai thác vàng thủ công của Tổng thống, đã đăng ký 10.000 thợ khai thác không chính thức và đang phát triển một chuỗi cung ứng, theo đó sản lượng của họ sẽ được gửi đến các nhà máy lọc dầu được chứng nhận LBMA ở châu Âu, xử lý và chuyển đến ngân hàng trung ương để tăng dự trữ ngoại hối của Nigeria .

Ở Sudan, hơn 2 triệu thợ mỏ quy mô nhỏ góp phần sản xuất khoảng 80% lượng vàng quốc gia. Họ được trả công ít hơn khoảng một phần tư so với những gì họ có được từ việc buôn bán trên thị trường quốc tế và bị tính thuế 64 USD trên mỗi ounce, điều này đã khuyến khích một số thợ bỏ qua các phương tiện giao dịch chính thức.

Một số hoạt động buôn bán nội bộ của Sudan thường diễn ra trong một tòa nhà ngầm 6 tầng ở thủ đô Khartoum, nơi có thể nhìn thấy thương nhân bước ra với đống tiền mặt được bọc trong gói giấy. Theo các chuyên gia trong ngành, số vàng giao dịch bất hợp pháp sẽ được đưa đến Dubai qua sân bay quốc tế hoặc được đưa sang các nước láng giềng như Ai Cập, Ethiopia và Chad.