Đây là câu chuyện mang đầy màu sắc tình báo ly kỳ thời chiến tranh lạnh với những cáo buộc về gián điệp nằm vùng mà khó ai xác định được sự thật của thông tin từ các bên.

Câu chuyện này nóng trở lại trong bối cảnh cực kỳ căng thẳng giữa phương Tây với Nga từ khi bắt đầu chiến sự ở Ukraine.

Ngày 24-3, Bộ Tư pháp Mỹ công bố cáo buộc gián điệp đối với một người Nga có tên đầy đủ là Sergey Vladimirovich Cherkasov, 37 tuổi, vì tội sử dụng danh tính giả để vào Mỹ và thu thập thông tin về công dân Mỹ, theo trang Axios.

Theo hồ sơ từ Bộ Tư pháp Mỹ, Cherkasov đã giả mạo thành công dân Brazil dưới tên Victor Muller Ferreira, theo học một trường đại học ở thủ đô Mỹ từ năm 2018 và sau đó tìm cách làm việc tại Tòa án Hình sự quốc tế (ICC) ở Hà Lan.

Nên nhớ ICC chính là nơi vừa ra lệnh bắt Tổng thống Nga Vladimir Putin.

Gián điệp "con nhà nghèo hiếu học"

Đúng ra thì Cherkasov bị lực lượng chức năng Hà Lan, chứ không phải Brazil, bắt giữ vào đầu tháng 4-2022 vì sử dụng giấy tờ tùy thân giả khi anh ta sang Hà Lan để làm việc tại ICC trong vai trò nhà phân tích cấp thấp.

Khi đó, tình báo Hà Lan xác định anh ta không phải người Brazil mà là một đặc vụ của cơ quan tình báo quân đội Nga (GRU).

Cơ quan An ninh và Tình báo Hà Lan (AIVD) công bố vụ việc vào tháng 6-2022, theo đó Cherkasov bị bắt giữ tại sân bay ở Hà Lan rồi bị trục xuất về Brazil.

Trong vụ này Matxcơva cũng đã phản ứng dữ dội theo quan điểm Hà Lan đang châm dầu vào lửa khi quan hệ giữa hai nước đã không còn tốt nữa.

Thông tin hồ sơ cá nhân ở Brazil thể hiện Cherkasov xuất thân gia đình nghèo hiếu học. Mẹ anh ta qua đời vì ung thư và anh ta được dì ruột nuôi dưỡng.

Gia đình dì cũng sống giật gấu vá vai bởi những khủng hoảng chính trị ở Brazil cùng ảnh hưởng của khủng hoảng kinh tế của nước láng giềng Argentina đầu những năm 2000.

Nhờ nỗ lực học hành, Cherkasov đã theo học chương trình thạc sĩ về nghiên cứu quốc tế tại Đại học Johns Hopkins ở Washington DC (Mỹ), theo cáo trạng của Bộ Tư pháp Mỹ cũng như theo sơ yếu lý lịch mà anh ta đăng trên mạng.

Từ hồ sơ học hành này, Cherkasov xin được vị trí thực tập sáu tháng ở ICC tại Hà Lan và bị bóc mẽ ở đây trước khi kịp vào thực tập thực thụ.

Gián điệp Nga thích nằm vùng từ Brazil?

Cherkasov bị trục xuất về Brazil vào ngày 3-4-2022 và tại đây anh ta bị buộc tội giả mạo danh tính. Anh ta bị kết án 15 năm tù vào tháng 7-2022.

Nhưng đến tháng 9 cùng năm, Matxcơva chính thức yêu cầu Brasilia cho dẫn độ về Nga, nơi Cherkasov được cho là đang bị truy nã vì tội buôn bán ma túy!

Phía Mỹ thì đòi Brazil trục xuất anh ta như hồ sơ Bộ Tư pháp vừa truy tố nêu trên. Trong cuộc đấu trí cấp cao này, dĩ nhiên khó ai biết được tính chính xác của các thông tin.

Bà Jenny Mathers - nhà chính trị học, chuyên gia về tình báo Nga ở Đại học Aberystwyth (Xứ Wales), tin rằng hồ sơ liên quan Cherkasov đích thị là kiểu Nga cài cắm điệp viên nằm vùng dưới vỏ bọc người bình thường nhiều khi hàng chục năm để khi cần mới "kích hoạt".

Lý do lựa chọn Brazil để nằm vùng được chuyên gia lý giải là "không có gì bất ngờ".

Ông Jeff Hawn - chuyên gia về an ninh Nga và là cố vấn của Viện New Lines (một trung tâm ở Mỹ chuyên nghiên cứu địa chính trị), lý giải: "Nga ngày càng chuộng cài cắm người ở khu vực Nam Mỹ vì dễ tìm giấy tờ giả ở đây, kế đến là tính đa dạng sắc tộc nên dễ hòa mình vào đời sống xã hội".

Hồ sơ cá nhân cho biết sau khi ở Brazil, Cherkasov học khoa chính trị ở Trinity College tại Dublin (Ireland), rồi sau đó sang trường Johns Hopkins của Mỹ từ năm 2018.

Theo điều tra, trong quá trình học, Cherkasov luôn tìm cách vào thực tập ở các cơ quan liên quan thông tin nhạy cảm cần cho cơ quan quản lý của anh ta là tình báo quân đội GRU.

Cơ quan Điều tra liên bang Mỹ (FBI) cáo buộc Cherkasov đã tìm cách moi thông tin của "nhiều doanh nghiệp Mỹ đòi hỏi các yêu cầu an ninh cao, các ngân hàng Mỹ, các nhóm trí thức (think tank), các đại học và một cơ quan truyền thông".

Trong tài liệu do Bộ Tư pháp Mỹ công bố cho thấy Cherkasov đã lấy thông tin về suy nghĩ của công dân Mỹ về chính quyền Mỹ và suy nghĩ của công dân Mỹ về chiến sự ở Ukraine rồi chuyển về Nga.

Vì sao là ICC ở Hà Lan?

Tháng 4-2022, Cherkasov được chọn thực tập ở ICC tại thành phố The Hague (Hà Lan).

Nhật báo Anh Guardian bình luận: "Vào thời điểm đó (thời điểm Cherkasov xin vào thực tập), ICC bắt đầu nghiên cứu các cáo buộc liên quan tội ác chiến tranh của Nga ở Ukraine. Vào làm việc ở đây sẽ tiếp cận được hệ thống mail (có thể hack được), có thể làm giả chứng cứ hoặc tiêu hủy các chứng cứ gây bất lợi cho Nga".

Theo Đài France 24, không ai biết được bằng cách nào mà lực lượng chức năng Hà Lan lật tẩy được Cherkasov.

Chỉ có sau đó, cơ quan chức năng Brazil và FBI của Mỹ có công bố một phần các trao đổi của Cherkasov với sĩ quan chỉ huy của mình, những mail của anh ta gửi về cho đồng đội để khoe thành tích học tập và một tài liệu cá nhân đầy đủ do chính Cherkasov viết về những gì mình đã làm được dưới cái tên Victor Muller Ferreira.

Hồ sơ cá nhân hoàn hảo làm từ Nga?

Chuyên gia Jeff Hawn khẳng định hồ sơ cá nhân hoàn hảo đến từng chi tiết của Ferreira (tức Cherkasov) chỉ có thể là sản phẩm chuyên nghiệp được dàn dựng từ Matxcơva.

Trong đó kể câu chuyện của cậu bé Viktor có cuộc đời lận đận từ khi cha mẹ li dị rồi mẹ mất vì ung thư.

Thuở nhỏ đi học ở Brazil, Viktor không kết bạn được vì bạn học trông cậu "giống thằng người Đức". Vì thế tuổi thơ của Viktor chỉ là những chiều buồn ngồi ngắm xe chạy qua lại trên cây cầu dài nối hai thành phố Rio và Niteroi.

Chuyên gia Jeff Hawn cho rằng ở thời đại của mạng xã hội ngày nay thì dạng hồ sơ đầy tình tiết lâm ly như thế mới dễ giúp thành công.

Theo France 24, câu chuyện Cherkasov ngày nay giông giống câu chuyện nằm vùng của Kim Philby, thập niên1950. Chỉ có điều Philby đã leo lên đến hàng lãnh đạo của tình báo Anh.

Nữ chuyên gia Jenny Mathers lý giải kiểu cài cắm điệp viên nằm vùng nhiều năm liền là một "tư duy thời Liên Xô" trong thời đại Internet hiện nay, vì các lãnh đạo tình báo Nga vẫn cho rằng sử dụng con người sẽ trực tiếp lấy được các thông tin chất lượng hơn.

Những người am hiểu tin rằng so sánh các tầm mức quan hệ hiện nay thì Cherkasov sẽ bị dẫn độ sang Mỹ và sẽ trở thành tù nhân để trao đổi với Paul Whelan, công dân Mỹ bị phía Nga tuyên phạt 15 năm tù vì tội "gián điệp" hồi năm 2020.

Hà Lan trục xuất nhà ngoại giao Nga, cáo buộc Nga 'cài gián điệp'

Bộ Ngoại giao Hà Lan trục xuất một số nhà ngoại giao Nga và đóng cửa phái bộ thương mại của Nga tại Amsterdam, cáo buộc Nga sử dụng vỏ bọc ngoại giao để làm gián điệp.