• Nỗi niềm của cư dân sống trong những khu tập thể cũ tại Hà Nội
• Khu tập thể cũ Hà Nội - một trời ký ức

Trong cái thành phố ngày một hiện đại, xa xỉ và tốc độ này, ít ai để ý rằng từ khoảng cầu thang chật hẹp và tối tăm, từ rất nhiều căn phòng ngột ngạt và bức bối, ngày ngày vẫn vang lên những tiếng thở than lặng thầm…

Hà Nội hiện có đến 1.579 khu nhà tập thể cũ kĩ, tiềm ẩn nhiều nguy hiểm.

Ước được đi thang máy một lần

Từ khu chợ Hà Đông sầm uất, đông vui trên phố Lê Lợi rẽ vào khu tập thể Cầu Đơ 2 (đường Lê Hồng Phong, phường Nguyễn Trãi, quận Hà Đông), chỉ vài trăm mét nhưng là sự khác biệt của mấy chục năm và hai thế giới. 4 dãy nhà tập thể A, B, C, D lợp ngói cũ nát nằm song song, nhìn từ trên cao xuống như 4 sợi chỉ hồng nhạt lọt thỏm giữa những khu nhà cao tầng quanh đó.

Chiều mưa ẩm ướt, bà Vũ Thị Kim Nhị (81 tuổi) chống gậy rờ rẫm từng bậc cầu thang từ tầng 3 xuống tầng 1 khu nhà A để đi mua gạo. Sau đó, bà lại nhờ chị bán gạo xách lên tầng 3 giúp. Việc chỉ có thế thôi nhưng cũng phải mất nửa buổi chiều bà mới hoàn thành. Những đoạn cầu thang tối om, tường vôi cát bở bùng bục, bậc thang thoai thoải, sứt sẹo, bé tí vì có “con lươn” ở giữa làm lối dắt xe lên xuống luôn là nỗi ám ảnh của bà Nhị. Đầu gối sưng đau, thành thử bà Nhị vừa đi vừa nghỉ, mắt dán xuống cầu thang để chọn chỗ đặt gậy, đặt chân. Nếu chẳng may đang đi mà có cậu thanh niên nào rồ ga phi xe máy vượt cầu thang đi lên thì bà luống cuống không biết tránh đi đâu.

Bà Nhị ao ước một lần được đặt chân vào thang máy.

“Tôi ao ước được một lần được đi thang máy cô ơi. Cái thang máy tôi mới nhìn thấy trên tivi chứ chưa bao giờ được đặt chân vào. Ở đây, đến một ngày tôi không thể leo cầu thang được nữa, là tôi sẽ bị nhốt ở trên tầng cao cho đến lúc chết thôi”, bà Nhị buông những lời than thở.

Khu tập thể này xây từ năm 1970. Năm 1976 bà Nhị được phân về đây ở, đã gần nửa thế kỷ. Ngày đó, cả thị xã Hà Đông (tỉnh Hà Tây cũ) mới có 2 dãy nhà A, B cao ngất giữa bốn bề toàn nhà cấp 4, ngay trước mặt là con đường thẳng tắp. Khu nhà quét ve vàng chói là niềm tự hào của thế hệ cán bộ một thời, là niềm ao ước của rất nhiều người. Đầu tiên người ta gọi là khu tập thể Cầu Đơ 2, rồi “khu cao tầng”, “khu tập thể 3 tầng”, bây giờ là tổ dân phố 13.

Trải qua từng ấy cái tên, khu nhà cũ dần, rồi hư hỏng. Có lần gió bão làm cả mảng ngói rộng bằng hai cái chiếu trên nóc nhà rơi xuống người bà Nhị, nhìn mái nhà hở hoác mà hãi hùng và bất an. Từ đó đến nay, cứ vài năm nhà bà lại phải sửa sang một lần mà cũ vẫn hoàn cũ, không chống đỡ nổi sự xuống cấp theo thời gian.

Hành lang tróc lở ở khu tập thể Cầu Đơ 2.

Bi kịch từ căn nhà hẹp

Trên tầng 3, tầng cao nhất của khu nhà, bà Hoàng Thị Nữ (74 tuổi), hàng xóm của bà Nhị đang phơi quần áo ngoài hành lang. Ngay trên đầu bà, mái ngói đã hỏng, phải lợp tôn và làm phên gỗ rồi trát lại. Nhưng, chỉ được một thời gian, gạch vữa rơi xuống, lộ phên gỗ trông như xương cá đen ngòm, nham nhở. Những dây điện nhỏ chằng chịt chạy dọc hành lang rồi tập trung lại ở phía cầu thang thành một búi đen sì rối rắm.

Cuộn tấm mành tre, bà Nữ mời tôi vào nhà uống nước. Nhà có 2 gian, gian trong 13m², gian ngoài 12m². Thêm một khoảng hẹp bố trí nhà vệ sinh và bếp. Tổng diện tích sử dụng của cả nhà là 40m², tính cả khoảng hành lang trước cửa phòng thành lối đi chung cho cả dãy. Trong nhà bà Nữ cũng chẳng khá hơn, nhìn tường nhà vỡ lở, trần nhà bằng vôi rơm đã rơi cả tảng xuống, tôi rùng mình.

Lời thở than nơi hành lang xập xệ.

Bà Nữ có 3 người con, 2 con gái đã đi lấy chồng. Còn anh con trai, lấy vợ, sinh con rồi ở đây với ông bà. 3 thế hệ sống thu lu trong căn nhà hẹp. Khi ngủ thì người nằm trên giường, người lăn dưới đất. Ngày nắng thì nóng bức ngột ngạt, mà ngày mưa thì lo dột tứ phía. Bốn phía tường đều có giá inox, đồ đạc chất lên tận nóc. Ngửa mặt lên nhìn trần nhà mà ám ảnh, lo lắng ngày đêm. Bao năm qua, vợ chồng bà cùng con cái và các cháu sống chui rúc, khổ sở. Bi kịch gia đình cũng từ đây mà ra.

Cách đây vài năm, cô con dâu của bà không chịu nổi cảnh sống chật chội, bí bách nên đã bỏ đi. Đứa cháu trai chê nhà ông bà nội nghèo cũng bỏ về sống với ông bà ngoại. Bà nhớ cháu nhưng chẳng có nhà rộng mà đón nó về. Mấy lần, anh con trai nghĩ đến việc đi bước nữa nhưng không có chỗ ở nên tặc lưỡi bảo thôi. Ông bà mỗi tháng chỉ có vài triệu lương hưu, ăn uống sinh hoạt còn khó, nói gì đến việc mua nhà cho con. Thế nên càng nghĩ càng buồn, càng vô vọng.

Bà bảo sắp hết đời, muốn mua bộ bàn ghế ngồi uống trà cũng không có chỗ. Chiếc giường cũng phải đóng thành 3 mảnh, khi cần thì gấp gọn lại. Hằng ngày, chỉ một manh chiếu trải ra ăn cơm rồi lại cuộn vào. Kệ thôi, nhắm mắt mà sống. Những ngày giỗ tết thì đến là khổ. Bà chỉ dám sắp 2 mâm cơm, ăn làm 2 lượt. Lượt đầu, bọn trẻ con ăn trước. Bọn chúng ăn xong thì bà dồn hết ra ngồi ngoài hành lang, đứa lớn trông đứa bé, lúc ấy người lớn mới ngồi xuống mâm. Có lần bà suýt mất đứa cháu chỉ vì cảnh ăn chia lượt ấy. Chả là trong lúc đợi người lớn ăn, mấy đứa cháu vạ vật ngoài hành lang. Một đứa nhỏ lần mò xuống cầu thang, đi ra đường rồi bị lạc, mãi mới tìm thấy. Nghĩ lại hú hồn hú vía.

Ngày nào bà Nữ cũng thẫn thờ ra hành lang, ngắm nghía những ngôi nhà cao tầng lộng lẫy ngay trước mặt rồi ngẫm ngợi, ao ước xa xôi. Chẳng phải mình bà, mà đa phần người dân ở khu nhà này đều mong ngóng từng ngày về việc cải tạo, tái thiết lại nhà tập thể. Cách đây mấy năm thành phố rục rịch quy hoạch, bà đã khấp khởi mừng nhưng rồi mọi thứ lại chìm vào im lặng. Chợt có tiếng xe máy rồ ga vang động cả khu nhà, bà Nữ lẩm bẩm: “Lại phi xe từ tầng 1 lên đấy, khiếp lắm, cứ như xiếc ấy. Nhưng mà không dắt lên thì họ lấy đâu ra tiền mà gửi xe...”.

Góc lãng mạn nhỏ xíu

Ở góc cầu thang tầng 1 khu nhà tập thể A3 ven hồ Thành Công, chị Vũ Nguyệt Thu đang kì cạch đạp máy khâu. Dù lấy chồng ở huyện Đông Anh nhưng hằng ngày chị vẫn sang nhà bố mẹ đẻ ở khu tập thể này, tận dụng khoảng cầu thang để mở tiệm sửa chữa quần áo. Một góc cầu thang mà đủ hết, máy khâu, buồng thay quần áo, bảng chỉ màu đủ loại, chiếc bàn gỗ là quần áo... Thỉnh thoảng, chị lại chạy lên tầng 4 nói chuyện với bố mẹ. Ông Vũ Văn Đức (78 tuổi) - bố chị Thu là bộ đội nghỉ hưu, được phân nhà ở đây từ năm 1986. Ông vẫn nhớ lại những ngày hân hoan dọn đồ về ở đây.

Ông Đức vẫn tìm kiếm những góc lãng mạn trong căn nhà chật chội.

“Hồi đó chúng tôi còn trẻ, khu nhà 5 tầng này cũng trẻ, trông gọn nhẹ, thanh thoát lắm. Bây giờ chúng tôi già, khu nhà cũng già nua, phải gồng gánh “chuồng cọp” đua trước đua sau. Ngày xưa 80 gia đình ở đây đều ít người, ở thì vừa, giờ mỗi nhà đều 5-6 người thì chật hẹp về không gian. Nhà nào cũng đã sửa sang, nâng cấp, cơi nới, xoay xở hết mức để có thêm diện tích”.

Bao năm nay, gia đình ông đã quen với sự giản đơn, không mua sắm gì nhiều, ngại bày vẽ. Ông thở dài, khu nhà ọp ẹp, quá tải rồi, mua thêm một chiếc áo, chiếc chăn là thêm nặng. Ngày trước khi mới về đây, tết đến cả khu còn gói bánh chưng, mỗi nhà 4-5 cái cho vào nồi áp suất rồi chất than tổ ong ở hành lang. Giờ thì chịu, chỉ mua 1-2 cái thắp hương các cụ thôi. Ngày cưới con, ông bà cũng chỉ dựng rạp giản đơn ở dưới đường, khách khứa cũng hạn chế mời.

Ông Đức bảo, tuy chật thế nhưng vẫn phải lạc quan mà sống. Vẫn phải tự kiếm cho mình những góc lãng mạn nhỏ xíu. Đó là khi những cơn gió mát lành từ hồ thổi lên khu nhà cũ kĩ, luồn qua song cửa sổ sắt rỉ sét ùa vào nhà. Đó là mỗi sáng ông ngồi bên ô cửa sổ, uống trà, hóng gió hồ, ngắm những giò lan mà con trai ông tỉ mỉ trồng và treo kín khoảng hành lang chật chội.

Ngày ngày đi lên đi xuống mấy tầng cầu thang là thở hổn hển nhưng ông bảo đấy cũng là tập thể dục. Những mảng tưởng lở loét, những ô thoáng cầu thang gãy vỡ nham nhở, ông đều nhìn thấy cả nhưng ông chỉ coi là những mụn nhọt ngoài da của khu nhà. Chiều đến, ông xuống công viên tập thể dục. “Phải có lúc mình rời nhà, cho nhà thở và nghỉ ngơi. Chứ cứ phải gồng gánh 6 người suốt ngày đêm, cái nhà cũng mệt mỏi”.

Cả nhà ông Đức phấp phỏng về số phận nhà A3. Có lúc ông tưởng khu nhà sẽ bị phá ngay tức thì để xây chung cư mới, khiến ông vừa mừng vừa lưu luyến. Rồi có lúc lại nghe phong thanh nhà đầu tư định lấp một phần hồ xây nhà, ông tiếc cái hồ đến ngẩn ngơ. Nhưng rồi mãi chả thấy gì, ông vẫn cứ chờ đợi...

Nhà siêu diện tích

Nếu như không bước chân vào khu tập thể Nhà máy in Tiến Bộ ở phố Giảng Võ thì tôi khó có thể tin giữa khu trung tâm Thủ đô, ngay phía sau những cửa hiệu sáng choang kia lại là những căn nhà tập thể u tối, nhếch nhác đến vậy. Dưới ngõ khu tập thể, quần áo đủ loại phơi thấp rà đầu người, xe cộ xếp hàng phơi mưa phơi nắng, mùi ẩm mốc xộc lên khó chịu. Cả khu nhà lồi lõm, chắp vá, biến dạng trông như con quái vật già nua gớm ghiếc nằm ngay cạnh một tòa nhà cao tầng đẹp đẽ gần đó.

Ở khu nhà này, nắng khó lọt xuống, gió cũng khó len vào, vì căn phòng nào cũng đều nở ra thành siêu diện tích. Với khoảng 36m² ban đầu, nhà nào cũng cơi nới, mở rộng cả phía trước, phía sau lên đến cả trăm mét vuông. Nhà ở tầng trên sẽ dựa vào phần đua ra ở tầng dưới để cơi thêm, càng lên cao, nhà càng rộng. Ngước trông những lồng sắt đè lên nhau như hình tháp ngược mà sợ run người.

Ở góc tầng 2, bà Nguyễn Thị Lỡ đã 92 tuổi đang lụi hụi nấu bữa chiều căn bếp trên cao. Bà nhớ rằng khu nhà này được xây quãng năm 1976. Chồng bà ngày trước công tác ở Nhà máy in Tiến Bộ nên cả nhà được phân một gian ở đây. Đếm sơ sơ, nhà bà có đến 9 phòng to nhỏ đủ loại. Vài năm thì con bà lại sửa nhà, trát, vít, chống rò rỉ, rồi lại lao dầm sắt ra khoảng không làm thêm “một phòng”, thành ra nhà bà có cả phòng làm việc, phòng học, phòng tập gym. Chỉ cần đi lại vài bước sẽ nhận ra ngay phòng nào là phòng cơi nới, vì nền nhà sẽ rung rung và có cảm giác rập rình.

Bà Lỡ trong gian bếp cơi nới trên cao.

Minh - cháu bà Lỡ bảo với tôi, ngày bé cậu sợ khoảng cầu thang tối tăm kia lắm, mãi sau này lớn mới dám đi một mình. Hai anh em giờ ở căn phòng cơi nới, thành ra đùa nghịch cũng phải gượng nhẹ vì sợ làm hỏng tường thạch cao mỏng manh.

Hằng ngày bà Lỡ cùng vợ chồng anh con trai và hai đứa cháu ở khu nhà chính, còn khi nấu nướng, ăn uống sẽ ra hành lang, leo cầu thang lên khu bếp phía đối diện. Toàn bộ khu bếp nằm trên mái của một cửa hàng ở mặt phố Giảng Võ, hoàn toàn là phần tận dụng. Ngày nào cũng vậy, cả chục lần bà Lỡ tay ôm chặt cái cột cũ, chân thận trọng leo bậc thang nhỏ xíu để lên bếp. Nhìn địa hình hiểm trở ấy mà thấy ái ngại cho tuổi già.

Nhà bà Lỡ cơi nới thêm phòng cho cháu bà có chỗ học bài.

Nhưng, bà bảo leo lên leo xuống mãi cũng thành quen, phải chịu khó vận động cho đỡ ốm đau, chứ giả sử có vấn đề gì, xe cứu thương cũng không vào đến đây mà đưa bà đi bệnh viện được. Rồi bà chỉ sang nhà bên vẫn đun bếp than tổ ong. Bên cạnh bao giờ cũng có thùng nước, nhỡ mà có cháy thì đổ ào nước vào, chứ bốn bề kín mít thế này thì thoát kiểu gì, xe cứu hỏa thì làm sao mà vào nổi đây...