• Đánh bom tại Cộng hòa Chad, gần 100 người thương vong

Trước đó, Tổng thống Déby đã bị thương trong một cuộc giao chiến giữa quân đội chính phủ với phiến quân Lực lượng Thay đổi và Hòa hợp (FACT) ở khu vực Tibesti, cách thủ đô NDjamena khoảng 200 km về phía Bắc. Vốn từng là một chỉ huy quân sự, ông Deby thường mặc quân phục tham gia cùng những người lính Chad trên mặt trận chống phiến quân. 

Ông đã đến thăm các binh sĩ ở tiền tuyến vào hôm 19-4 khi các mũi tiến quân của phiến quân FACT di chuyển nhanh vượt qua biên giới phía Bắc từ căn cứ của chúng ở Libya và tiến về phía Nam để tới thủ đô NDjamena. Cuộc giao chiến ác liệt mang lại kết quả là phiến quân FACT bị chặn đứng, phải rút về vùng núi giáp biên giới Libya. Tổng thống Deby đã trúng đạn trong lúc giao tranh đang diễn ra và tử vong ngay khi vừa về đến thủ đô NDjamena.

Tướng Mahamat Idriss Déby Itno, con trai Tổng thống Deby.

Tổng thống Idriss Deby năm nay 68 tuổi, đã lãnh đạo Cộng hòa Chad 30 năm và vừa tái đắc cử thêm một nhiệm kỳ trong cuộc bầu cử hồi trung tuần tháng 4 vừa qua. Ông từng là một chỉ huy quân đội được đào tạo bài bản ở Pháp qua nhiều khóa từ thời Tổng thống Félix Malloum cho đến thời Tổng thống Hissène Habré, một cựu lãnh chúa quân sự. Vốn có năng lực chỉ huy, Deby được giao thống lĩnh quân đội Chad. Tháng 12-1990, khi mâu thuẫn giữa ông và Tổng thống Habré lên đến đỉnh điểm, Deby tiến hành một cuộc đão chính, lật đổ Tổng thống Habré và lên nắm quyền vào đầu năm 1991.

Bất ổn đã xuất hiện ngay từ khi ông mới lên nắm quyền. Những nhóm quân sự ủng hộ cựu Tổng thống Habré liên tục tấn công dẫn đến việc ông Deby phải cải cách chính trị, sửa hiến pháp, công nhận nhiều đảng phái chính trị cùng hoạt động. Kết quả là tập hợp được nhiều thành phần tham gia chính quyền. Tuy vậy, bất ổn vẫn không vì thế mà chấm dứt. Nhóm phiến quân Comité de Sursaut National pour la Paix et la Démocratie (CSNPD) do trung úy Moise Kette lãnh đạo và các nhóm miền Nam khác đã tìm cách ngăn cản chính phủ của ông Déby khai thác dầu ở châu thổ Doba và bắt đầu một cuộc nổi loạn khiến hàng trăm người thiệt mạng. 

Một thỏa thuận hòa bình đã đạt được vào năm 1994 nhưng bị phá vỡ ngay sau đó. Hai nhóm mới, Lực lượng Vũ trang Cộng hòa Liên bang (FARF) do đồng bọn của Kette là Laokein Barde lãnh đạo và Mặt trận Dân chủ đổi mới (FDR) nổi dậy làm loạn, đụng độ với các lực lượng chính phủ trong các năm 1994, 1995. Giữa những năm 1990, Tổng thống Déby đã từng bước khôi phục được hoạt động cơ bản của chính phủ và ký kết các thỏa thuận với Ngân hàng Thế giới và IMF để thực hiện các cải cách kinh tế đáng kể. Bước sang thế kỷ XXI, bất ổn cứ liên tục kéo dài, với cuộc nội chiến giữa những người Thiên Chúa giáo và Hồi giáo, rồi các nhóm phiến quân tìm cách lật đổ ông Deby, trong đó có cả vụ bắn rơi máy bay của ông vào năm 2006.

Hiến pháp lại thay đổi lần nữa, do Tổng thống Déby thông qua vào năm 2018, cho phép ông nắm quyền cho đến năm 2033. Năm 2020, ông đã nhận chức Nguyên soái và tuyên bố trước cuộc bầu cử tháng 4-2021: “Tôi biết trước rằng tôi sẽ thắng, như tôi đã làm trong 30 năm qua”.

Tuy nhiên, cũng như trong suốt 30 năm cầm quyền, ông liên tục thắng cử trong khi đất nước cũng liên tục bất ổn bởi sự chống đối của các nhóm phiến quân. Lần này là lực lượng FACT, bao gồm chủ yếu người thuộc sắc tộc Saharan Goran, ra đời vào năm 2016 trên đất Libya, sau đó di chuyển về trú đóng tại vùng núi giáp biên giới Chad và Libya, nhận được sự ủng hộ và liên kết với quân đội của tướng Khalifa Haftar. FACT thường xuyên đụng độ với quân chính phủ và cuộc giao tranh hôm 19-4 vừa qua đã gây ra cái chết cho Tổng thống Deby.

Ngay sau thông báo cái chết của Tổng thống Deby, Chad có những chuyển động ngay tức thì: quốc hội và chính phủ bị giải tán, thay thế bằng một thực thể gọi là Hội đồng Quân sự chuyển tiếp do con trai Tổng thốntg Deby là tướng Mahamat Idriss Déby Itno lãnh đạo. Tướng Déby Itno năm nay 37 tuổi, được xem là người sẽ kế vị ngôi vị Tổng thống Chad. Trong một tuyên bố trên kênh truyền hình quốc gia, người phát ngôn quân đội Azem Bermendao Agouna đã đưa ra lời kêu gọi “đối thoại và hòa bình... cho tất cả người dân Chad trong nước và nước ngoài để cùng nhau tiếp tục xây dựng Chad”. “Hội đồng Chuyển tiếp quốc gia trấn an người dân Chad rằng tất cả các biện pháp đã được thực hiện để đảm bảo hòa bình, an ninh và trật tự,” ông nói. Lời kêu gọi đó lập tức bị bác bỏ bởi phiến quân FACT.

Cái chết của Tổng thống Deby làm dấy lên lo ngại bất ổn sẽ lại bùng lên ở quốc gia Trung Phi này và ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc chiến chống khủng bố Hồi giáo cực đoan ở khu vực Trung và Bắc Phi. Hiện tại, cuộc chiến chống phiến quân FACT lại tiếp diễn tại miền Bắc. Sau khi nắm được thông tin Tổng thống Deby qua đời, phiến quân FACT lại chuyển quân vượt biên giới từ Libya sang và đang tiến về thủ đô NDjamena. Đây là thời điểm nguy hiểm cho an ninh của Chad, bởi chính phủ đang lo toan hậu sự cho Tổng thống Deby, mất tập trung trong khâu phòng thủ phía Bắc. Trong khi đó, thông tin nội bộ Chad cho biết các lực lượng quân sự nước này lại chia bè kéo cánh và đang xung đột lẫn nhau, chưa tập hợp lực lượng lại để sẳn sàng chiến đấu chống phiến quân.

Phương Tây, đặc biệt là Pháp với hàng ngàn quân triển khai trong khu vực, đang chú ý theo dõi sát tình hình Chad, bởi Chad là quốc gia đóng vai trò trọng yếu trong cuộc chiến chống lực lượng khủng bố hồi giáo cực đoan Boko Haram ở vùng châu thổ Trung và Tây Phi, còn Tổng thống Deby là một đồng minh quan trọng trong cuộc chiến này. Cái chết của ông Deby làm mất đi một cánh tay đắc lực, có thể khiến cho phương Tây phải tính toán lại chiến lược trong khu vực.