‘Chính phủ cần ưu tiên cao nhất về ngân sách cho phòng, chống dịch Covid-19’

Hoàng Thắng thực hiện

(KTSG Online) - Chính phủ cần đặt ưu tiên cao nhất về ngân sách cho phòng, chống dịch Covid-19 nói chung, tiêm chủng vaccine nói riêng để Việt Nam sớm đạt được miễn dịch cộng đồng và hướng tới quá trình phục hồi kinh tế một cách nhanh và vững chắc.

Chia sẻ với KTSG Online, GS.TS Trần Thọ Đạt, Chủ tịch Hội đồng Trường Đại học Kinh tế Quốc dân, cho rằng việc sớm đạt được miễn dịch cộng đồng sẽ giúp kinh tế Việt Nam có thêm cơ hội để thúc đẩy hai động lực tăng trưởng quan trọng là đầu tư nước ngoài và xuất khẩu, trong bối cảnh các đối tác thương mại và đầu tư lớn của nước ta, gồm: Mỹ, châu Âu, Trung Quốc đang trên đà phục hồi mạnh mẽ.

Việt Nam đang nỗ lực để đạt mục tiêu miễn dịch cộng đồng vào cuối năm 2021. Ảnh minh hoạ: Trọng Tùng.

‘Cuộc đua’ tiêm chủng vaccine Covid-19 và miễn dịch cộng đồng

- KTSG Online: Vaccine là một loại “hàng hóa” đặc biệt và thị trường vaccine cũng có nhiều đặc thù. Ông có thể chia sẻ một số ý kiến về vấn đề này?

- GS. Trần Thọ Đạt: Vaccine là một hàng hóa “đặc biệt” vì liên quan trực tiếp đến sức khỏe con người và cộng đồng. Tiêm chủng vaccine là một trong những giải pháp hiệu quả nhất về chi phí để ngăn ngừa bệnh tật và tử vong do các bệnh truyền nhiễm và đã trở thành công cụ cơ bản của cộng đồng y tế toàn cầu trong cuộc chiến bảo vệ và cải thiện sức khỏe cho người dân.

Thị trường vaccine đã phát triển nhanh chóng từ những năm 1970, chủ yếu do nhu cầu ở các nước có thu nhập thấp và thu nhập trung bình. Thị trường này có thể mang lại rất nhiều lợi nhuận, nhưng vô cùng phức tạp và có tính liên kết với nhau, phản ánh những khó khăn trong nghiên cứu và phát triển vaccine, tầm quan trọng của sở hữu trí tuệ và sự phức tạp của cung và cầu được tạo ra do ảnh hưởng của các tác nhân tham gia thị trường.

Một đặc điểm chính của thị trường vaccine toàn cầu là tầm quan trọng của sở hữu trí tuệ. Việc thực thi quyền sở hữu trí tuệ nghiêm ngặt ở các nước phát triển có xu hướng dẫn đến hạn chế cạnh tranh trên thị trường vaccine và tạo ra mức giá cao hơn, đồng thời lại gây ra thiếu hụt nguồn cung.

Còn thách thức chính trên thị trường vaccine là trong khi các nhà sản xuất được thúc đẩy bởi tiềm năng lợi nhuận và lợi ích của cổ đông, thì Chính phủ lại hành động với ưu tiên sức khỏe cộng đồng. Các nhà sản xuất, các tập đoàn đa quốc gia và các công ty phân phối đều tìm kiếm lợi nhuận nhưng theo những cách khác nhau. Các nhà sản xuất đi tiên phong tìm kiếm các thị trường có dung lượng nhỏ, tỷ suất lợi nhuận cao, trong khi đó các nhà sản xuất đi sau lại tìm kiếm các thị trường có dung lượng lớn hơn, tỷ suất lợi nhuận thấp hơn.

Vaccine nói chung và thị trường vaccine phòng Covid-19 lần này có đặc điểm gì khác biệt không, thưa ông?

Xét trên nhiều khía cạnh, quy trình phát triển và phân phối vaccine phòng Covid-19 cũng khá tương đồng với thực trạng chung của ngành vaccine. Nhưng những phức tạp vốn có trên thị trường vaccine càng trở nên trầm trọng hơn trong bối cảnh thế giới đang tìm kiếm vaccine Covid-19. Do tính nghiêm trọng và cấp bách của đại dịch lần này, các mục tiêu ưu tiên của các nhà sản xuất và Chính phủ đã gặp nhau khi cả hai đã đồng thời hướng đến thực hiện cùng một đích.

Ước tính Chính phủ các nước đã đầu tư tới 10 tỉ đô la Mỹ để phát triển vaccine phòng Covid-19. Mặc dù khoản đầu tư này là lớn chưa từng có trong lịch sử, nhưng thực sự lại quá nhỏ bé khi so sánh với 7.000 tỉ đô la mà các Chính phủ trên thế giới cam kết để ứng phó tác động kinh tế của đại dịch. Ngoài ra, các nhà sản xuất vaccine cũng đã hợp tác với nhau theo cách chưa từng có tiền lệ để trao đổi "thông tin kỹ thuật" về quy trình sản xuất và nền tảng phương pháp điều trị Covid-19 trong thời gian vừa qua.

Hiện đã có 93 loại vaccine đang được các nhà nghiên cứu thử nghiệm lâm sàng trên người, trong đó có 30 loại đạt đến giai đoạn thử nghiệm cuối cùng.

Để thực hiện mục tiêu miễn dịch cộng đồng cho khoảng 7,5 tỉ người trên toàn thế giới, nhu cầu vaccine phòng Covid-19 hiện tại là rất lớn, vượt khá xa khả năng cung ứng hiện nay. Các nước đều đang “chạy đua” trong việc mua vaccine và đẩy mạnh việc tiêm chủng nhằm mục tiêu sớm đạt miễn dịch cộng đồng.

Nhưng tỷ lệ tiêm vaccine Covid-19 đang có sự khác biệt rất lớn giữa các nước và các châu lục, trong khi khoảng 85% số liều vaccine trên toàn cầu là ở các nước có thu nhập cao và trung bình cao và nhiều nước đã đạt tỷ lệ tiêm chủng ở mức trên 65%, thì ở các nước thu nhập thấp và đặc biệt là châu Phi, tỷ lệ này là dưới 0,3%.    

Ngoài tác dụng to lớn nhất là bảo vệ sức khỏe người dân, vaccine có tác động thế nào tới quá trình phục hồi và phát triển kinh tế, thưa ông?

Các chương trình vaccine là một khoản đầu tư vào nguồn nhân lực của một quốc gia, góp phần quan trọng cải thiện sức khỏe cộng đồng và hiệu suất công việc. Vaccine là một trong những cách hiệu quả nhất về chi phí để ngăn ngừa bệnh tật và tử vong do các bệnh truyền nhiễm. Lợi tức kinh tế hàng năm từ việc tiêm chủng đã được “Liên minh toàn cầu về vaccine và tiêm chủng" ước tính là từ 12% đến 18%. Một số ước tính tác động của tiêm chủng đối với tăng trưởng kinh tế trong khoảng thời gian 5 năm cho thấy mỗi năm giúp tăng trưởng kinh tế tăng thêm từ 0,3-0,5 điểm phần trăm.

Trong suốt lịch sử, đã có nhiều minh chứng về các lợi ích kinh tế nhờ một số bệnh được giảm bớt hoặc loại bỏ đáng kể từ tiêm chủng. Chẳng hạn, vào năm 1967 Tổ chức Y tế Thế giới phát động một chương trình tiêm chủng toàn cầu và đến năm 1980, căn bệnh đậu mùa đã được loại bỏ, nỗ lực này tiêu tốn 100 triệu đô la nhưng rất xứng đáng cả vì lý do nhân đạo và kinh tế với con số tiết kiệm cho thế giới 1,35 tỉ đô la mỗi năm.

Giáo sư Trần Thọ Đạt. Ảnh: Trường Đại học Kinh tế Quốc dân

Đại dịch Covid-19 khiến tốc độ tăng trưởng kinh tế của nhiều quốc gia suy giảm rất nhanh, ông có cho rằng vaccine sẽ là giải pháp hữu hiệu giúp các quốc gia ngăn chặn đà suy giảm kinh tế?

Đại dịch lần này đã tạo ra những thách thức kinh tế nghiêm trọng từ đầu năm 2020, gây ra một cuộc suy thoái ngắn nhưng rất dốc. Tuy nhiên, nền kinh tế toàn cầu đã dần hồi phục bắt đầu từ cuối năm ngoái và việc phát triển nhanh chóng các loại vaccine có mức độ miễn dịch cao đối với Covid-19 đã đóng vai trò quan trọng nhất. Thị trường chứng khoán Mỹ và nhiều nước cũng phản ứng với tin tức về việc tiêm chủng thông qua việc thiết lập các mức cao kỷ lục.

Vaccine Covid-19 là cơ hội để giảm chi tiêu của chính phủ trong việc truy vết, điều trị và kiểm soát dịch bệnh và đang tạo ra sự thay đổi kinh tế lớn hơn nhiều so với các vaccine trước đây. Tốc độ phục hồi nền kinh tế sẽ phụ thuộc và có mối quan hệ chặt chẽ với với tiến độ triển khai vaccine, tỷ lệ tiêm chủng trong dân số càng tăng thì nền kinh tế càng sớm trở lại trạng thái bình thường.

Cùng với quá trình phục hồi này, dịch bệnh Covid-19 cũng thúc đẩy và tạo ra những thay đổi trong thói quen tiêu dùng, phương thức làm việc và các mô hình kinh doanh mới sau đại dịch. Một sự “phá hủy sáng tạo” đang chực trờ ở rất nhiều lĩnh vực kinh tế truyền thống như: đào tạo, du lịch, hàng không, nhà hàng, bất động sản thương mại và nhà ở… và từ đó cách các doanh nghiệp có thêm động lực thay đổi về chiến lược tiếp thị và phương thức kinh doanh.

Vaccine phòng Covid-19 và lộ trình phục hồi của kinh tế Việt Nam

Ông nhận định thế nào về vai trò của việc đẩy mạnh tiêm chủng vaccine phòng Covid-19 đối với Việt Nam trong bối cảnh hiện nay?

Chúng ta đã rất thành công, trở thành một "điểm sáng" trong việc truy vết, cách ly và điều trị trong phòng, chống dịch Covid-19, nhưng đánh giá tốc độ tiêm chủng của Việt Nam hiện nay là chậm hơn so với nhiều nước. Chính phủ đã có những chỉ đạo kịp thời tháo gỡ những vướng mắc về mặt pháp lý huy động mọi nguồn lực, khuyến khích xã hội hóa, lập "Quỹ vaccine phòng, chống Covid-19”, đẩy nhanh việc mua và tổ chức việc tiêm chủng, tập trung cho các đối tượng ở tuyến đầu phòng, chống dịch, vùng có nguy cơ cao, người lao động trực tiếp sản xuất ở các khu công nghiệp… 

Đợt bùng phát dịch thứ 4 là đợt bùng phát rất lớn, phức tạp, với số ca mắc chiếm đến hơn 60% trong tổng cộng hơn 10.000 ca bệnh tính đến nay. Số ca nghi nhiễm nhiều, nhu cầu xét nghiệm sẽ tăng, điều trị sẽ rất vất vả và tốn kém. Đồng thời, số người cách ly tăng lên, số nơi phải phong tỏa cũng gia tăng, tạo gánh nặng rất lớn cả về y tế và kinh tế. Với nguy cơ tiềm ẩn các "đốm" dịch xuất hiện bất cứ khi nào trong cộng đồng như hiện nay, cần xem vaccine chính là cơ hội hiệu quả để giảm chi tiêu của chính phủ trong việc truy vết, điều trị và kiểm soát dịch bệnh, đồng thời đảm bảo an toàn về năng lực chữa bệnh của hệ thống y tế.

Chúng ta đang nỗ lực tiếp cận nhanh nhất các nguồn vaccine tốt và có chất lượng, đã chủ động và tích cực tham gia COVAX – một cơ chế toàn cầu – nhằm có được hỗ trợ của các tổ chức quốc tế. Khoảng 120 triệu liều vaccine đã được đàm phán và sẽ có mặt ở Việt Nam trong năm 2021. Trong bối cảnh hiện nay, đẩy nhanh tốc độ tiêm vaccine phòng Covid-19 là một giải pháp căn cơ, một chìa khóa quan trọng để khống chế dịch bệnh, là “vũ khí” quan trọng nhất để thực hiện việc chuyển phòng chống dịch từ “phòng ngự” sang “tấn công”. 

Theo ông, chúng ta có những khó khăn gì trong việc đẩy nhanh tiêm chủng, sớm thực hiện miễn dịch cộng đồng?

Để một loại vaccine có hiệu quả, phải tạo ra khả năng miễn dịch cho cộng đồng. Ít nhất khoảng 75 triệu người Việt Nam cần tiêm vaccine phòng Covid-19 để đạt được khả năng miễn dịch cộng đồng. Theo đánh giá của một số chuyên gia y tế, nếu tận dụng tối đa năng lực và điều kiện của hệ thống y tế hiện tại, mỗi người đủ 2 mũi tiêm và nếu không xảy ra bất kỳ sự đứt quãng nào về chuỗi cung ứng thì có thể tiêm được cho khoảng 0,5% dân số, tức là 500.000 liều một ngày.

Như vậy, dự kiến đến nửa đầu năm 2022 sẽ thực hiện được miễn dịch cộng đồng. Con số dự kiến này là cao hơn rất nhiều so với tốc độ tiêm chủng trung bình được thực hiện trong thời gian qua. Do vậy, để gia tăng nhanh chóng năng lực tiêm chủng, cần sớm xây dựng, công khai chương trình, kế hoạch tiêm vaccine cho người dân nhằm đạt miễn dịch cộng đồng với lộ trình thời gian cụ thể.

Cùng với “Quỹ vaccine phòng, chống Covid-19", cần hơn nữa một cơ chế “xã hội hóa”, khuyến khích sáng kiến của các tỉnh/thành phố, các bộ ngành, doanh nghiệp lớn trong việc huy động không chỉ là nguồn tài chính mà còn là nguồn vaccine có chất lượng (có sự giám sát của Bộ Y tế), phương thức tổ chức tiêm phòng, qua đó giảm áp lực đối với các cấp trung ương. Chúng ta cần nhiều hơn nữa cách làm của TPHCM trong chiến dịch tiêm chủng đang thực hiện như hiện nay.

Trong cuộc “chạy đua” tiêm chủng hiện nay, cần tận dụng triệt để lợi thế của mạng lưới y tế cơ sở các cấp, tổ chức tập huấn quy trình tiêm chủng vaccine Covid-19, khám sàng lọc, các biện pháp xử lý phản ứng phụ khi tiêm. Người dân có thể truy cập vào website để khai báo các thông tin cá nhân và khai báo y tế trước tiêm chủng. Sau khi tiêm, mỗi người sẽ được cung cấp một giấy chứng nhận với đầy đủ thông tin như tên vaccine được tiêm, số mũi, số lô, ngày tiêm chủng cùng với một mã QR Code và thông tin tiêm chủng được liên kết với các ứng dụng chống Covid-19 như Bluezone để tiến hành cấp “hộ chiếu vaccine” (passport vaccine – PV) khi cần.

Ông đánh giá thế nào về vai trò của tiêm chủng vaccine đối với việc phục hồi và tăng trưởng kinh tế của nước ta?

Các kịch bản tăng trưởng kinh tế của nước ta hiện nay đều cơ bản phụ thuộc vào “biến số” kiểm soát dịch bệnh, biến này rõ ràng lại có quan hệ rất chặt chẽ với tốc độ tiêm chủng và tiến độ đạt được miễn dịch cộng đồng. Vì vậy, đẩy nhanh tốc độ tiêm chủng để sớm đạt được miễn dịch cộng đồng là một giải pháp căn cơ, mang tính quyết định quá trình phục hồi kinh tế một cách nhanh và vững chắc.

Trong bối cảnh hiện nay, không một cá nhân, một doanh nghiệp, thậm chí một quốc gia nào là an toàn nếu trước hết chưa đạt được miễn dịch cộng đồng. Là một nền kinh tế rất mở, với các động lực tăng trưởng quan trọng hiện nay là đầu tư nước ngoài và xuất khẩu, sớm đạt được miễn dịch cộng đồng sẽ tận dụng được các cơ hội để duy trì và thúc đẩy các động lực tăng trưởng này khi các đối tác thương mại và đầu tư lớn của Việt Nam như Mỹ, châu Âu, Trung Quốc đang trên đà phục hồi mạnh mẽ.

Vì vậy, Chính phủ cần đặt ưu tiên cao nhất về ngân sách cho phòng chống dịch nói chung, tiêm chủng vaccine nói riêng, sớm xem xét triển khai thêm các gói kích thích tài khoá và tiền tệ có hiệu quả, kịp thời hơn để hỗ trợ người dân và doanh nghiệp bị ảnh hưởng bởi dịch Covid-19, thúc đẩy nhu cầu trong nước.

Xin trân trọng cảm ơn ông!