Vào năm 1958, nhà xã hội học người Anh Michael Young đưa ra quan niệm "Chế độ nhân tài" (Meritocracy) để ám chỉ một thể chế tàn khốc, hoang tưởng và gượng ép. Theo đó, "Chế độ nhân tài" cho rằng quyền lực và vị trí xã hội của một cá nhân nên được đánh giá dựa trên trí tuệ và khả năng của một người thay vì những đức tính của con người đó.

Khi mới ra đời, học thuyết này chẳng thu hút mấy sự quan tâm của xã hội bởi chỉ số thông minh (IQ-Intelligence Quotient) khi đó không phải là yếu tố chính ảnh hưởng đến quyết định lập gia đình, sống như thế nào và người khác đánh giá bạn ra sao.

Để được đánh giá tốt trong công việc thời đó dù là làm văn phòng hay ở công xưởng thì sự chính trực, đạo đức nghề nghiệp và khả năng thích nghi mới là điều các sếp cần chứ không phải bằng cấp. Nói cách khác, những ứng viên phỏng vấn thời đó được đánh giá dựa trên việc liệu họ có kỹ năng mềm hay không, có xông xáo hay không, rồi đến ngoại hình, nền tảng gia đình và sức khỏe.

Trớ trêu thay, con người giờ đây đang tổ chức nên một xã hội y hệt "Chế độ nhân tài" khi trí thông minh, bằng cấp, chỉ số IQ nói lên giá trị của một con người thay vì những thứ khác. Những người có bằng cấp, tự cho là thông minh hơn bắt đầu chế giễu những người kém thông minh hơn họ. Các công ty, nhà tuyển dụng cũng ưu tiên nhân viên có bằng cấp và được đánh giá là thông minh hơn.

Bố mẹ, trường học và rất nhiều người đều dạy con cái rằng nếu chúng không học hành, chúng sẽ trở nên nghèo hèn, làm những công việc bình thường như quét rác hay công nhân. Trong khi đó, họ lại quên rằng công nhân, nông dân mới là lực lượng tạo ra nhiều của cải cho xã hội, là nền tảng cho những ngành tri thức khác.

Muốn tồn tại phải có một tấm bằng?

Theo tờ Washington Post, những trẻ em thuộc gia đình có thu nhập từ 200.000 USD/năm trở lên thường có kết quả thi SAT cao hơn 250 điểm so với những em có cha mẹ chỉ kiếm được 40.000-60.000 USD/năm.

Chỉ có 1/200 các bạn trẻ thuộc gia đình thu nhập thấp đạt được mức điểm tiêu chuẩn để vào những trường đại học tốt trong khi các ngân hàng và những tập đoàn lớn lại gần như chỉ tuyển dụng từ một vài trường danh tiếng.

Ngày nay, các công ty tuyển dụng nhân sự cũng ngày càng chú trọng vào trí thông minh của người lao động hơn. Bên cạnh những tiêu chuẩn như chăm chỉ, có tham vọng, tử tế... thì thông minh, nhanh nhạy cũng được các công ty thêm vào tiêu chí tuyển dụng.

Thậm chí, giờ đây nhiều hãng chỉ chấp nhận phỏng vấn những ứng viên thuộc top 5% sinh viên giỏi, hoặc tốt nghiệp từ những trường nổi tiếng, hay có kết quả SAT (có đính kèm chỉ số IQ) cao.

Đúng là nhiều công việc đòi hỏi sự thông minh, nhanh nhạy nhưng có một thức tế rằng đó không phải là một lợi thế chắc chắn cho hiệu quả công việc. Giáo sư Chris Argyris của HBR nhận định rất nhiều người thông minh lại hóa ra là nhân viên tệ hại bởi họ không chịu được sự chỉ trích hay thất bại.

Rất nhiều nghiên cứu đã cho thấy chính trí thông minh cảm xúc, khả năng giao tiếp, nhận thức... mới là những yếu tố phản ánh chính xác hiệu quả công việc sau này hơn là có bao nhiêu bằng cấp, có chỉ số IQ cao bao nhiêu.

Chính sự ngộ nhận giữa trí thông minh và phẩm giá của một con người với số bằng cấp họ có đã dẫn đến những tình trạng trớ trêu như các công việc đơn giản cũng cần bằng đại học. Từ bồi bàn, lái xe taxi cho đến bán hàng.

Thậm chí tầm quan trọng của bằng cấp, trí thông minh đã được nâng lên tầm cao mới trong tình yêu. Nghiên cứu của các chuyên gia trường đại học Iowa-Mỹ cho thấy giờ đây tiêu chuẩn tìm người yêu, lấy vợ của nhiều người là thông minh trước hết, sau đó mới đến những yếu tố như tài chính, ngoại hình, khả năng giao tiếp, sức khỏe...

Bạn không tin ư? Vậy bạn có cho rằng 1 người khù khờ, không có bằng cấp cao và chậm hiểu sẽ dễ kiếm được người yêu hay không?

Thông minh là gì?

Chúng ta đã tốn rất nhiều thời gian và công sức để định nghĩa "thông minh". Đó có thể là khả năng giao tiếp, khả năng tư duy, tốc độ ghi nhớ...

Tuy nhiên, một thực tế chắc chắn là không có ai thông minh trên mọi phương diện theo mọi tiêu chuẩn. Nói cách khác, bất kỳ người nào cũng "thông minh" ở một mặt nào đó và điều này chả liên quan gì đến bằng cấp hay chỉ số IQ.

Trên thực tế, việc thiếu phổ cập giáo dục hay đói nghèo là nguyên nhân chính khiến nhiều người không thể có bằng đại học. Trong khi đó, nhiều trường hiện nay quá chú trọng vào những ngành văn phòng mà bỏ qua những lớp dạy nghề, dạy thợ vốn đang thiếu nhân lực.

Có những người giỏi, được cho là thông minh trong ngành tài chính kế toán, nhưng cũng có những nhân tài trong ngành thợ điện. Vậy người nào là người thông minh hơn? Nếu nhân tài kế toán là thông minh hơn vậy liệu anh ta có thể trở thành thợ điện giỏi sau 1 thời gian làm?

Suy cho cùng, mỗi con người khi sinh ra có tiềm năng khác nhau, môi trường sống khác nhau và chưa chắc những người thông minh trong lĩnh vực này đã giỏi trong lĩnh vực khác. Bởi vậy, việc tuyển một người thông minh giỏi kế toán vào làm thợ điện có khi lại thành tai họa.

Thêm vào đó, việc tuyển các nhân viên trí tuệ cao có thể kèm theo rủi ro bất ổn nội bộ khi những con người này thường khó nhận ra lỗi lầm của mình, hiếu thắng và không dễ làm việc nhóm. Trái ngược lại, những người không có bằng cấp cao lại ý thức được sai sót, ít kiêu ngạo, dễ tiếp thu ý kiến cũng như làm việc nhóm tốt hơn. Chắc hẳn nhiều công ty đã trải qua cảm giác thuê các giáo sư, tiến sĩ về làm việc nhưng kết quả lại chả ra đâu vào đâu.

Thế nhưng ngay cả trong giới tinh hoa, các bậc phụ huynh vẫn ngộ nhận giữa bằng cấp với trí thông minh và phẩm giá con người. Trẻ em bị ép tham gia vô vàn khoá học và kỳ thi mà chẳng cần biết chúng có đam mê gì. Hậu quả là nhiều nghiên cứu tại các trường học cho thấy hơn 50% số học sinh bị trầm cảm từ trung bình đến nặng và hơn 80% thì mắc chứng lo âu.

Mọi người vẫn hay lên án sự bất bình đẳng trong giới tính, vấn nạn bắt nạt học đường hay trù dập nơi công sở nhưng chẳng mấy ai quan tâm đến việc người ít bằng cấp bị coi thường. Thế nhưng đúng như những gì nhà khoa học Albert Einstein từng nói, chẳng ai sinh ra đã là kẻ ngốc, chỉ có những người bị giới hạn tầm nhìn về định nghĩa trí thông minh mà thôi.

Huyền Băng