Ở hầu hết vụ án xuất hiện yếu tố vụ lợi, dưới hình thức doanh nghiệp (DN) chi tiền hòng đổi lại lợi ích mong muốn, các quan chức, cán bộ khi biện minh cho sai phạm đều khai rằng tiền đó là "quà cảm ơn từ DN", chứ hai bên không thỏa thuận hay ép buộc gì. Đó có phải là sự cảm ơn trong sáng, hay là vỏ bọc cho một vấn đề đang nhức nhối trong xã hội?
Minh họa: DAD
"Quà cảm ơn" tiền tỉ
Ngày 27.8.2020, bị can Phan Quốc Việt, khi đó là Tổng giám đốc Công ty CP công nghệ Việt Á (Công ty Việt Á), đến trụ sở Bộ KH-CN gặp bị can Chu Ngọc Anh, thời điểm đó giữ vị trí Bộ trưởng, tại phòng làm việc. Sau 15 phút trao đổi các nội dung về phòng chống dịch, ông Việt mở ba lô lấy túi quà màu xanh chứa 200.000 USD (tương đương 4,6 tỉ đồng) cùng vài bộ khẩu trang và chai nước rửa tay khô do Công ty Việt Á sản xuất, đưa cho ông Anh.
Theo kết luận điều tra, khi đó bị can Việt nói: "Tụi em mới có được ít thanh toán, ghé cảm ơn anh đã ủng hộ tụi em tham gia đề tài và hỗ trợ tụi em rất nhiệt tình. Nếu tình hình tốt, sắp tới em sẽ ghé thăm anh tiếp". Bị cáo Chu Ngọc Anh đáp: "Tớ cảm ơn Việt" và cất túi màu xanh này vào buồng ngủ phía trong phòng làm việc. Mãi đến 1 tháng sau, khi dọn dẹp để chuyển sang văn phòng mới do được bổ nhiệm làm Chủ tịch UBND TP.Hà Nội, ông Chu Ngọc Anh mới mở túi và phát hiện bên trong có 200.000 USD.
Được Bộ KH-CN chuyển giao trái quy định, Công ty Việt Á sử dụng đề tài nghiên cứu kit test để đưa vào sản xuất thương mại, bán cho các đơn vị, địa phương khắp cả nước, thu lợi hàng nghìn tỉ đồng. Dù ông Chu Ngọc Anh nhận từ bị can Việt 200.000 USD tiền cảm ơn, cơ quan điều tra chỉ đề nghị truy tố ông Anh tội "vi phạm quy định về quản lý, sử dụng tài sản nhà nước gây thất thoát lãng phí". Lý do là ông Anh không trao đổi, bàn bạc, thỏa thuận, thống nhất với ông Việt về việc đưa, nhận tiền và cũng không gây khó khăn nhằm mục đích để ông Việt phải đưa tiền.
Ngoài ra, trong vụ án Công ty Việt Á, cả bị can Phạm Công Tạc, cựu Thứ trưởng Bộ KH-CN, và bị can Nguyễn Văn Trịnh, cựu trợ lý Phó thủ tướng, cũng nhận từ bị can Việt lần lượt là 50.000 USD và 200.000 USD, song đều không bị khởi tố tội "nhận hối lộ" với lý do tương tự.
Câu chuyện nói trên đã gây ra nhiều tranh luận khi các quan chức được DN tìm đến "có chút cảm ơn" bằng số tiền đặc biệt lớn, vượt xa thu nhập bình quân của cán bộ công chức, thậm chí "bằng cả gia tài mà nhiều người mơ ước" nhưng lại không bị xử lý về tội nhận hối lộ.
Phán quyết đối với bị can Chu Ngọc Anh vẫn phải chờ phiên tòa sắp tới. Song, trước đây cũng đã từng có những "tiền lệ xấu".
Một số cựu quan chức nhận quà cảm ơn tiền tỉ nhưng không bị xử lý tội nhận hối lộ
Thanh Niên
Năm 2020, nhờ sự ưu ái của dàn lãnh đạo Sở GD-ĐT tỉnh Thanh Hóa, Công ty CP Sách - Thiết bị trường học Thanh Hóa trúng cả 2 gói thầu mua đồ dùng học tập trên địa bàn. Cứ mỗi lần trúng thầu, Giám đốc công ty Lê Thế Sơn lại đến trụ sở Sở GD-ĐT Thanh Hóa, đưa cho cán bộ ở đây tổng số tiền 6 tỉ đồng. Số tiền này được chia chác theo cấp bậc, trong đó Giám đốc sở Phạm Thị Hằng hưởng nhiều nhất với 3 tỉ đồng.
Tương tự, trong vụ án xảy ra tại Sở Y tế Cần Thơ vào năm 2019, Công ty TNHH NSJ và Công ty CP Công nghệ kỹ thuật Bình An trúng 4 gói thầu mua sắm y tế nhờ sự tiếp tay của lãnh đạo Sở Y tế Cần Thơ. Kết thúc các gói thầu, bà Hoàng Thị Thúy Nga - người thành lập và điều hành cả 2 công ty - đã tới nhà riêng để đưa 3 tỉ đồng cho Giám đốc Sở Y tế Bùi Thị Lệ Phi.
Tuy nhiên, cả hai bị cáo Hằng và Phi chỉ bị tuyên lần lượt 4 và 8 năm tù về tội "vi phạm quy định đấu thầu gây hậu quả nghiêm trọng". Các cơ quan tiến hành tố tụng khi xem xét các hành vi của các bị cáo này đều xác định việc đưa, nhận tiền là quà cảm ơn; hai bên không có sự bàn bạc, thỏa thuận ăn chia từ trước; do đó không có căn cứ để xác định tội nhận hối lộ.
Sao mình không xử được?
Trao đổi với Thanh Niên, nguyên thẩm phán, Phó chánh tòa hình sự TAND TP.Hà Nội Trương Việt Toàn cho rằng việc không (hoặc chưa) xử lý các trường hợp nhận những món "quà cảm ơn" tiền tỉ nêu trên về tội nhận hối lộ là chưa thỏa đáng. Theo ông, với hành vi đưa và nhận hối lộ, việc hứa hẹn, trao đổi không nhất thiết phải thể hiện bằng lời nói. Giữa người đưa và người nhận có thể ngầm hiểu với nhau "cứ làm đi rồi sẽ được hưởng lợi". Bởi theo lẽ thường, nếu không biết sẽ có lợi ích sau này thì không ai thực hiện hành vi vi phạm cả. Vì thế, những người tiến hành tố tụng phải có nhận thức theo kịp thực tiễn, phải linh hoạt khi áp dụng quy định trong suy luận.
Đồng quan điểm, ông Nguyễn Công Long, Ủy viên thường trực Ủy ban Tư pháp Quốc hội, đặt vấn đề: "Tự dưng DN đến đưa quà cho một ông quan chức để làm gì, phải đạt mục đích gì đó chứ?". Pháp luật quy định rõ đã là cán bộ công chức thì phải ý thức được khi nhận lợi ích từ DN, nghĩa là phải đánh đổi sự tác động, giúp đỡ hoặc việc làm gì có lợi cho họ. Vì thế, những lời bào chữa theo kiểu "nghĩ đó là quà cảm ơn" chỉ là ngụy biện.
Ở nhiều vụ án, một trong những lý do giúp cán bộ không bị xử lý tội nhận hối lộ đó là DN đến đưa tiền cảm ơn sau khi các gói thầu đã thực hiện xong chứ không bàn bạc hoặc chi tiền từ trước. Ông Long cho rằng đưa tiền trước hay sau khi hoàn thành công việc không phải là bản chất vấn đề mà đó chỉ là mánh khóe phạm tội tinh vi. "Có những việc hứa hẹn hoặc đưa tiền trước rồi làm sau, nhưng cũng có nhiều cách thỏa thuận khác, không nhất thiết phải tiền trao cháo múc", ông Long phân tích.
Từ trường hợp bị can Chu Ngọc Anh, ông Nguyễn Túc, Ủy viên Đoàn Chủ tịch Ủy ban T.Ư Mặt trận Tổ quốc VN, nhận định đây là một thực tiễn cần rút kinh nghiệm để đưa "chân lý của cuộc sống" vào luật. "Bây giờ nhân chứng, vật chứng có cả tại sao mình lại không xử được? Tôi thấy rất làm lạ", ông nói.
Hệ lụy nguy hại
Theo TS Đinh Văn Minh, nguyên Vụ trưởng Vụ Pháp chế, Thanh tra Chính phủ, thời gian qua đã xảy ra những vụ đưa, nhận hối lộ với số tiền rất lớn, hối lộ bằng cả vali tiền, có người nhận đến mấy trăm lần. Thủ đoạn của loại tội phạm này cũng rất tinh vi, khó quy kết, một số trường hợp lẫn lộn hoặc cố tình lẫn lộn, biện minh việc nhận tiền "chỉ là cảm ơn".
Năm 2016, kết quả khảo sát PCI cho thấy khoảng 66% doanh nghiệp có trả chi phí không chính thức; đến năm 2022, con số này ở mức 42,6%.
Tỷ lệ doanh nghiệp đồng ý với nhận định "việc "chi trả hoa hồng" là cần thiết để có cơ hội thắng thầu" giảm nhẹ từ mức 36,8% năm 2021 còn 36,3% trong năm 2022.
Tỷ lệ doanh nghiệp lo ngại tình trạng "chạy án" nên không đưa vụ việc tranh chấp ra tòa án cũng giảm hơn 5,3 điểm phần trăm từ mức 21,4% năm 2021 xuống 16,1% vào năm 2022.
Tỷ lệ doanh nghiệp đồng ý với nhận định "tình trạng nhũng nhiễu khi giải quyết các thủ tục cho doanh nghiệp là phổ biến" tăng đáng kể trong năm 2022, lên mức 71,7% (so với mức 57,4% năm 2021).
Khoảng 34,4% doanh nghiệp cho rằng việc chi trả "hoa hồng" là một yêu cầu bắt buộc để có thể trúng thầu.
Tỷ lệ doanh nghiệp chủ động tự đưa "hoa hồng" để dàn xếp việc đấu thầu lên tới 25,2% (tất cả doanh nghiệp) và 32,8% (tính riêng doanh nghiệp tham gia đấu thầu gói thầu của cơ sở y tế).
Tỷ lệ doanh nghiệp gặp tình huống cán bộ phụ trách đấu thầu của bên mời thầu, chủ đầu tư gợi ý lần lượt là 10,3% (tất cả doanh nghiệp) và 21,3% (cao hơn đáng kể ở gói thầu của cơ sở y tế).
58,9% doanh nghiệp nói chung (và 50,8% doanh nghiệp tham gia đấu thầu hàng hóa, dịch vụ y tế) cho rằng lý do trả "hoa hồng" cho cán bộ đấu thầu của bên mời thầu, chủ đầu tư là "luật bất thành văn".
Nguồn: Số liệu trích từ PCI năm 2022 và báo cáo "Đấu thầu mua sắm công từ góc nhìn của doanh nghiệp" của VCCI - Đồ họa: Tạ Chí Hiếu
Để xác định hành vi nhận tiền có phải nhận hối lộ hay không, cần căn cứ vào các quy định pháp luật. Tuy nhiên, câu chuyện quan chức nhận quà giá trị lên tới vài tỉ đồng nhưng "lại nghĩ đó chỉ là cảm ơn hoặc không mở ra xem nên không biết", sau đó không bị xử lý hình sự, cho thấy đang có một khoảng trống rất nguy hại, dễ bị lợi dụng. Mức độ nghiêm trọng giữa vi phạm về quà tặng và nhận hối lộ là khác xa nhau. Xử lý không đúng người đúng tội sẽ tạo ra sự bất bình đẳng, cùng nhận tiền nhưng ông này bị truy cứu hình sự, ông kia lại thoát chỉ vì nói "tôi không biết, không mở ra xem".
Việc không thống nhất nhận thức trong công tác xử lý còn là kẽ hở để người tiến hành tố tụng (vì động cơ vụ lợi) có thể vin vào đó để thỏa thuận, mặc cả với người vi phạm (đối tượng xác định tội danh), hay còn gọi là tình trạng tham nhũng trong cơ quan chống tham nhũng. Đặc biệt, từ câu chuyện nhận quà cảm ơn hàng tỉ đồng nhưng không bị xử lý tội nhận hối lộ, những cán bộ vi phạm sẽ nhìn vào đó như là "kinh nghiệm" để thoát tội khi bị xử lý vì nhận quà tặng trái quy định.
Thực tiễn trên đặt ra một đòi hỏi: cần phải có sự điều chỉnh, bổ sung để bịt các kẽ hở trong việc xử lý hành vi nhận quà cảm ơn "không trong sáng".