Một mũi tên không thể bắn hai con chim

Phan Minh Ngọc

(TBKTSG) - Trong dự thảo chiến lược phát triển giai đoạn 2020-2030 và tầm nhìn đến năm 2035, SCIC vẫn thực hiện cùng lúc hai nhiệm vụ gần như đối nghịch nhau là kinh doanh theo đuổi lợi nhuận và thực hiện nhiệm vụ chính trị của Nhà nước giao.

Mới đây, Tổng công ty Đầu tư và Kinh doanh vốn nhà nước (SCIC) đã cho biết về kế hoạch chuyển đổi mô hình hoạt động từ tổng công ty sang quỹ đầu tư chính phủ. Theo đó, trong dự thảo Chiến lược phát triển SCIC giai đoạn 2020-2030 và tầm nhìn đến năm 2035, SCIC sẽ dần chuyển hướng từ hoạt động tiếp nhận, quản trị doanh nghiệp và bán vốn sang tập trung đầu tư vào ngành, lĩnh vực mang lại hiệu quả và ngành, lĩnh vực Nhà nước cần tiếp tục nắm giữ quyền chi phối để thực hiện vai trò then chốt của doanh nghiệp nhà nước (DNNN) trong giai đoạn 2020-2025.

Từ sau năm 2025, SCIC sẽ chuyển trọng tâm từ quản trị doanh nghiệp sang đầu tư, kinh doanh vốn một cách tích cực và chủ động, thực hiện đầy đủ và rõ nét hơn vai trò là nhà đầu tư của Chính phủ. Mục tiêu là tìm kiếm cơ hội đầu tư vào các ngành, lĩnh vực mang lại hiệu quả kinh tế hoặc Nhà nước cần tiếp tục nắm giữ, nâng cao hiệu quả sử dụng vốn tại doanh nghiệp(1).

Về mô hình hoạt động, SCIC cho rằng hình thức công ty đầu tư (giống Temasek của Singapore) là phù hợp hơn so với mô hình công ty quản lý quỹ.

Vẫn lấn cấn về sứ mệnh, nhiệm vụ

Theo nội dung nêu trên, trong cả hai giai đoạn trước và sau năm 2025, SCIC vẫn “ôm” nhiệm vụ đầu tư vào ngành, lĩnh vực mà “Nhà nước cần tiếp tục nắm giữ”.

Như đã được chỉ ra nhiều lần, hầu như bất cứ DNNN nào, nếu cứ phải thực hiện đồng thời nhiệm vụ  kinh doanh theo đuổi lợi nhuận và nhiệm vụ chính trị của Nhà nước giao thì không thể nào có kết quả tốt cho cả hai nhiệm vụ này. Nếu vì mục đích tối đa hóa lợi nhuận thì DNNN sẽ phải xem nhẹ nhiệm vụ chính trị như đầu tư vào những ngành, lĩnh vực mà các doanh nghiệp tư nhân khác không muốn làm (vì không có lợi nhuận), và ngược lại.

Kể cả đầu tư vào trong những lĩnh vực mà Nhà nước cho rằng doanh nghiệp tư nhân không thể làm được (vì khó), thì mục tiêu lợi nhuận cũng sẽ phải xếp lại sau, bởi không có những sản phẩm và dịch vụ tương tự do doanh nghiệp tư nhân tạo ra để so sánh.

Tiện đây xin nói thêm, bản thân cái suy nghĩ rằng doanh nghiệp tư nhân không thể làm được, mà chỉ có DNNN mới có thể làm, cũng chỉ là một sự suy diễn dễ dãi, bởi ngay ở Việt Nam đã có nhiều doanh nghiệp tư nhân cung cấp được nhiều sản phẩm và dịch vụ mà đối với DNNN thì... vẫn mãi là thách thức! Trên thế giới, ngay cả những lĩnh vực khó như công nghiệp vũ trụ, đôi khi các chính phủ phương Tây vẫn cứ phải dựa vào doanh nghiệp tư nhân.

Nói như vậy để thấy rằng nếu SCIC tiếp tục theo đuổi con đường vừa đầu tư (để tối đa hóa lợi nhuận), vừa giúp củng cố, nâng cao hiệu quả sử dụng vốn tại DNNN thì kết cục nhìn thấy trước là không khả quan/khả thi.

Nếu lập luận rằng SCIC đầu tư vào DNNN nhưng đồng thời SCIC sẽ giúp DNNN nâng cao hiệu quả sử dụng vốn thì sẽ đạt được cả hai mục đích là lợi nhuận và chính trị thì vẫn là ngụy biện. Trước hết, do DNNN, như đã nói, phải kiêm nhiệm nhiều nhiệm vụ xung đột về lợi ích với nhau nên DNNN nhìn chung là nơi đầu tư không mang lại hiệu quả (lợi nhuận) cao so với đầu tư vào các doanh nghiệp tư nhân khác, trừ khi DNNN đó được độc quyền - là thứ mà càng ngày càng khó tồn tại, hoặc DNNN đó đã không làm tốt “nhiệm vụ chính trị”. Nên SCIC đầu tư vào, dù là DNNN “tốt” chăng nữa, cũng sẽ khó có thể tối đa hóa lợi nhuận từ đồng vốn nhà nước mà nó quản lý.

Quan trọng không kém, SCIC không thể, không bao giờ là nhà quản trị chuyên nghiệp, có đủ điều kiện để xoay chuyển tình hình tại từng và tất cả DNNN ở nhiều ngành/lĩnh vực mà nó đang và sẽ đầu tư vào. Những gì mà SCIC đã làm được trên phương diện này trong thực tế là minh chứng rõ nét nhất.

Ngay đến “công ty mẹ” của SCIC là Ủy ban Quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp với đầy quyền lực mà cũng đã và đang bế tắc trong việc vực dậy nhiều DNNN. Và cũng cần nói thêm là ủy ban này cũng có chức năng, nhiệm vụ hao hao SCIC trước và sau chuyển đổi (lưu ý là cả Ủy ban Quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp lẫn SCIC đều được đề xuất xây dựng/thực hiện dựa trên mô hình Temasek), nên có lẽ Ủy ban Quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp mới là tổ chức cần (và đủ tầm để) chuyển đổi mô hình hoạt động.

Do vậy, việc chuyển đổi mô hình hoạt động của SCIC chỉ làm rối thêm tình hình, mà trước mắt là sẽ phải sửa đổi mô hình hoạt động của Ủy ban Quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp - vốn đã rất rắc rối và nhiều tồn tại, chỉ để cho phù hợp với mô hình mới của “công ty con” SCIC.

Vẫn hiểu sai về mô hình Temasek

Có một điều lạ là rất nhiều chuyên gia, học giả và quan chức hay trích dẫn mô hình Temasek để làm cơ sở đề xuất hay biện minh cho SCIC, và cao hơn là Ủy ban Quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp, nhưng bản chất của Temasek là gì thì xem ra lại không rõ hoặc hiểu không đúng.

Temasek Holdings là cỗ máy đầu tư cho Chính phủ Singapore, với chính phủ là cổ đông chi phối (nhưng không phải là cổ đông duy nhất như với SCIC hiện tại và sau này). Nó còn có chức năng như một công ty mẹ của nhiều công ty có ít nhất 20% cổ phần nắm giữ bởi chính phủ.

Thuộc tính sở hữu nhà nước của Temasek được thể hiện dưới ba khía cạnh: (1) tổng thống phê chuẩn bổ nhiệm các vị trí chủ chốt như thành viên hội đồng quản trị hoặc tổng giám đốc; (2) ngân quỹ cho hoạt động và các giao dịch không được lấy từ nguồn dự trữ có từ trước khi thành lập chính phủ nhiệm kỳ hiện tại, trừ trường hợp được tổng thống phê duyệt; và (3) các công ty và tổ chức chính phủ phải thực thi các chuẩn mực quản trị tài chính để bảo đảm sự quản trị đúng đắn và quản lý hữu hiệu danh mục tài sản.

Tuy nhiên, Temasek về bản chất vẫn là một công ty đầu tư tư nhân trách nhiệm hữu hạn, xét về cơ cấu chủ sở hữu và mục đích kinh tế kể từ khi thành lập vào năm 1974. Hội đồng quản trị và ban giám đốc Temasek gồm nhiều thành viên độc lập, không mang quốc tịch Singapore, nhiều người trong số đó vốn là những nhà quản lý cấp cao của nhiều công ty lớn.

Họ có toàn quyền và chịu trách nhiệm hoàn toàn trong quyết định đầu tư và kinh doanh để đảm bảo việc quản lý vốn nhà nước tại các công ty thuần túy dựa trên góc độ thương mại, chỉ theo đuổi lợi nhuận và tạo giá trị gia tăng tối đa cho các cổ đông, trong đó có chính phủ, mà không kiêm nhiệm các “nhiệm vụ chính trị” nào khác như kiểu của SCIC hay Ủy ban Quản lý vốn nhà nước tại doanh nghiệp hiện tại và trong tương lai.

Yêu cầu Temasek phải thực thi các chuẩn mực quản trị tài chính để bảo đảm sự quản trị đúng đắn và quản lý hữu hiệu danh mục tài sản cũng có nghĩa là sẽ không có chỗ cho các hoạt động “nhập nhèm” giữa theo đuổi lợi nhuận và mục tiêu chính trị.

  (1) https://tinnhanhchungkhoan.vn/scic-dat-muc-tieu-chuyen-thanh-quy-dau-tu-chinh-phu-post253186.html