Ngày 22-11, hội nghị cấp cao đặc biệt kỷ niệm 30 năm quan hệ ASEAN - Trung Quốc (TQ) diễn ra theo hình thức trực tuyến. Một loạt vấn đề cốt lõi hai bên được đem ra thảo luận nhằm tạo tiền đề cho chặng đường 30 năm hợp tác tiếp theo. An ninh Biển Đông và thúc đẩy đàm phán dự thảo Bộ quy tắc ứng xử trên Biển Đông (COC) được xem là các trọng tâm quan trọng.

Lãnh đạo ASEAN - Trung Quốc tham gia hội nghị cấp cao kỷ niệm 30 năm
quan hệ hai bên ngày 22-11. Ảnh: VGP

Kỳ vọng vấn đề Biển Đông được giải quyết ổn định

Tại hội nghị, Thủ tướng Singapore Lý Hiển Long cho rằng trong thời gian tới, ASEAN và TQ cần tiếp tục hợp tác vì hòa bình và ổn định trong khu vực - bao gồm cả việc kiềm chế căng thẳng ở Biển Đông, theo tờ The Straits Times. Ông hy vọng ASEAN và TQ sẽ đối thoại nhiều hơn và thực chất hơn.

Tổng thống Philippines Rodrigo Duterte khẳng định vấn đề Biển Đông với tính chất nhạy cảm của nó không thể được giải quyết bằng vũ lực và đối đầu mà chỉ có thể bằng đối thoại và luật pháp quốc tế. Ông nhấn mạnh các nước có tranh chấp cần hết sức kiềm chế, đồng thời thẳng thắn lên án việc ba tàu hải cảnh TQ phun nước vào hai tàu tiếp tế của Philippines trên đường đến bãi Cỏ Mây (thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam, hiện bị Philippines chiếm đóng trái phép) là “bất hợp pháp” và “kinh hoàng”, đài ABS-CBN đưa tin.

Thủ tướng Malaysia Ismail Sabri Yaakob cho rằng nhất thiết phải duy trì Biển Đông là khu vực hòa bình, ổn định và là vùng biển cho thương mại đối với tất cả các bên. Để đạt được mục tiêu này, các nước cần tự kiềm chế và tránh các hành động có thể bị coi là khiêu khích, làm phức tạp thêm tình hình và leo thang căng thẳng. ASEAN và TQ cũng cần thực hiện đầy đủ và hiệu quả Tuyên bố về ứng xử của các bên ở Biển Đông (DOC) được ký kết năm 2002 và sớm hoàn tất đàm phán COC thực chất và hiệu quả.

Đàm phán COC chưa có đường ra

Đã gần bốn năm kể từ khi TQ và các thành viên ASEAN bắt đầu đàm phán về COC và đưa ra dự thảo đầu tiên, bao gồm lập trường của các bên liên quan tại Hội nghị Ngoại trưởng ASEAN lần thứ 51 tháng 8-2018. Tuy nhiên, đến nay nguyện vọng chung của các nước trong khu vực về một bộ COC chính thức để điều tiết căng thẳng Biển Đông vẫn chưa được đáp ứng. Một trong những lý do lớn nhất đến từ việc TQ không thực tâm trong xây dựng bộ COC phù hợp với lợi ích chung mà có ý đồ chính trị riêng.

Nhiều nội dung mà TQ muốn đưa vào COC có mục đích hạn chế các nước thành viên ASEAN phát triển hàng hải và diễn tập quân sự chung với các công ty và quốc gia bên ngoài khu vực. Những công ty hay quốc gia này có thể bị yêu cầu phải có được sự chấp thuận của TQ mới được tiến hành hợp tác quân sự với các nước ASEAN. TQ cũng muốn COC không mang tính ràng buộc, phải độc lập khỏi Công ước Liên Hợp Quốc về Luật Biển (UNCLOS) 1982 và phán quyết Biển Đông 2016 của Tòa Trọng tài thường trực.

Có thể thấy Bắc Kinh đang sử dụng các cuộc đàm phán COC như một cái cớ để giúp củng cố các tuyên bố chủ quyền của mình ở Biển Đông thông qua loại bỏ các yếu tố có thể gây bất lợi cho mình và mang lại lợi thế cho các nước ASEAN. Mất đi tính liên hệ với luật pháp quốc tế và sự ủng hộ, hiện diện của các nước ngoài khu vực đồng nghĩa ASEAN sẽ cô độc trong cuộc đấu tranh chủ quyền biển trước một TQ mạnh cả về mặt quân sự lẫn vị thế chính trị.

Trong bối cảnh đó, nhiều nhà quan sát cho rằng ASEAN cần có góc nhìn bao quát để từ đó có cách tiếp cận phù hợp. Cụ thể, tất cả thành viên phải cùng hợp tác để thúc đẩy đoàn kết và thống nhất nội khối. Các nước ASEAN hiện đang có các tuyên bố chủ quyền chồng lấn lên nhau cần phải tự giải quyết và đi đến một lập trường chung, như thế mới có thể tạo dựng được một vị thế vững chắc khi ra đàm phán với TQ. ASEAN phải tăng cường hợp tác với các nước ngoài khu vực tiếp cận Biển Đông để tạo thế cân bằng với TQ.

Về phía TQ, có ý kiến quan sát rằng cách hành xử của TQ về đàm phán COC và trong vấn đề Biển Đông nói chung có thể thu được một số lợi ích về ngắn hạn nhưng về dài hạn sẽ đối mặt với sự chống đối từ các nước trong khu vực và cộng đồng quốc tế.•