Với diện tích hơn 15.000ha, cây na đang là thế mạnh vùng đất ải Chi Lăng (huyện Chi Lăng, tỉnh Lạng Sơn), hình thành nên vùng sản xuất hàng hóa lớn nhất của tỉnh. Cây na theo chân người Tày, người Nùng ngạo nghễ vươn trên đỉnh núi, chạy dài tít tắp trong những thung lũng nên việc bà con nơi đây chế tạo ra hàng nghìn chiếc ròng rọc để vận chuyển na đã giảm tải sức lao động và đưa mặt hàng này đến thị trường nhanh nhất.

Từ Rằm tháng Bảy đến nay, khắp thị trường Hà Nội đã tràn ngập na Chi Lăng. Na Chi Lăng được các bà nội trợ bàn tán nhiều trên mạng xã hội, các diễn đàn, í ới đặt mua với các mỹ từ rằng “na ngon nhất Vịnh Bắc Bộ”, “núi đá hiểm trở cho quả na ngon nức nở”... đã thôi thúc chúng tôi về Chi Lăng để khám phá nơi được mệnh danh là thủ phủ na của miền Bắc.

1. Từ Hà Nội, ngược quốc lộ 1A, đến cầu Chi Lăng thuộc thị trấn Đồng Mỏ, chúng tôi đã thấy ven đường một khung cảnh nhộn nhịp khác thường. Từng đoàn người tấp nập gánh gồng, gùi từng sọt na khoảng 30kg từ các ròng rọc ven đường xuống các đại lý, rồi tỏa về chợ na Đồng Bành bán cho thương lái. Cây na bén duyên trên vùng ải Chi Lăng này từ những năm 60 của thế kỷ trước, do những người dân Bắc Giang đi vùng kinh tế mới mang lên trồng. Hợp thổ nhưỡng, khí hậu, cây na trồng ở đây cho quả to, vỏ mỏng, ít hạt, thịt dày, vị ngọt đậm thơm hơn trồng ở các vùng đất khác.

Đinh Văn Tú (dân tộc Tày ở thị trấn Chi Lăng) người mướt mải mồ hôi, đỡ từng sọt na từ ròng rọc trên núi cao xuống rồi lựa quả na chín nhất, ngon nhất mời khách. Vị thơm ngọt của trái na như ngấm vào từng tế bào làm chúng tôi quên đi cái mệt nhọc sau một chặng đường xa.

Cả vùng đá Chi Lăng này có đến hàng nghìn cái ròng rọc để vận chuyển na. Thông thường, những vạt na trên núi sẽ được bà con thu hái rồi đóng vào sọt, lắp vào ròng rọc chuyển xuống chân núi. Tú bảo: “Cách đây 15 năm, khi bà con chưa chế ròng rọc để vận chuyển thì mùa thu hoạch na vất vả lắm. Chúng tôi mất cả ngày trời chỉ để gùi, cõng từng sọt na xuống núi. Không chỉ quả na bị trầy xước, dập nát mà cả người gùi xuống cũng rất nguy hiểm. Đã có nhiều trường hợp thương tâm khi gùi na rơi từ trên núi xuống”.

Ròng rọc chuyển na quả là sáng tạo của bà con nông dân nơi đây. Chỉ cần hai cái vành xe máy đã cũ được đóng cố định ở đỉnh núi và chân núi cộng với khoảng 500m dây thép nối kín vào hai vành xe máy là có thể vận chuyển từ núi xuống hàng tấn na mỗi ngày. Tú cho biết thêm, mỗi chiếc ròng rọc từ công mua nguyên vật liệu đến lắp đặt mất khoảng 10 triệu đồng và có thể dùng trong vòng 10 năm.

Cạnh ròng rọc na nhà Đinh Văn Tú là hệ thống ròng rọc na nhà chị Nguyễn Thị Thơm. Nhà chị Thơm vừa trồng 2,7ha na trên núi, vừa mở đại lý thu mua na của bà con rồi bán lại cho thương lái. Chị Thơm bảo rằng: “Năm nay, na được mùa quả, được mùi hương và cả vị ngọt đậm đà hơn các mùa trước. Đầu mùa, tôi thu mua của bà con từ 40.000-60.000 đồng/kg loại quả to đẹp. Thời điểm này, tôi thu mua từ 20.000-30.000 đồng/kg. Nhà tôi thu mua không kịp đơn đặt hàng của thương lái”.

2. Đi dọc quốc lộ 1A đến thị trấn Đồng Bành, chúng tôi bắt gặp quang cảnh huyên náo của khu chợ buôn bán na lớn nhất miền Bắc. Từng đoàn người từ các xã Bắc Thủy, Bằng Hữu, Bằng Mạc, Chiến Thắng, Gia Lộc, Hòa Bình, Hữu Kiên, Lâm Sơn, Mai Sao, Quan Sơn, Vân Thủy, Y Tịch... đổ về chợ na Đồng Bành Bán cho thương lái. Chị Nguyễn Thị Lụa - một người buôn na ở Đồng Bành - cho hay, mỗi ngày có khoảng 50 tấn na được giao dịch thành công ở chợ này.

Theo ông Vi Nông Trường - Phó Chủ tịch UBND huyện Chi Lăng, chợ na rộng 1ha này được hình thành từ năm 2017 để giúp bà con và thương lái giao dịch an toàn, tránh tai nạn giao thông khi buôn bán ở dọc quốc lộ 1A như trước đây. Song song với việc hình thành chợ na, huyện Chi Lăng và tỉnh Lạng Sơn đã thường xuyên phối hợp tổ chức các hội chợ quảng bá thương hiệu na Chi Lăng đến người tiêu dùng khắp các tỉnh thành phía Bắc.

Anh Hoàng Văn Chức - một hộ dân trồng na ở thị trấn Đồng Mỏ - cho rằng: “Thời gian thu hoạch và na chín rất nhanh, chỉ trong vòng 1 tuần. Nếu các cơ quan chức năng kêu gọi nghiên cứu phương pháp có thể bảo quản na lâu hơn, hoặc chế biến thành những mặt hàng như nước ép thì sẽ nâng cao giá trị của quả na. Người nông dân Chi Lăng chúng tôi cũng khát khao vị na ngọt thơm quê mình có thể lên máy bay đến được với khách hàng Châu Âu, Châu Mỹ giống như quả vải ở Bắc Giang”.

Huyện Chi Lăng là địa phương có diện tích trồng na tập trung lớn nhất cả nước với trên 1.550ha, sản lượng đạt 15.500 tấn/năm, giá trị thành tiền đạt hơn 460 tỉ đồng. Cây na đã và đang đảm bảo đời sống dân sinh cho hơn 300 hộ dân chủ yếu là dân tộc Tày, Nùng trong huyện và bài toán để thương hiệu na Chi Lăng vươn ra quốc tế đang được địa phương này tìm lời giải đáp trong một tương lai gần.