Các chuyên gia đánh giá việc thoát nước luôn là những yếu tố quan trọng trong quá trình phát triển đô thị. Tuy nhiên, có một thực tế, các đô thị ở đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) hiện nay hệ thống hạ tầng thoát nước đa phần đã quá tải, có nơi thiết kế chưa hợp lý và không bắt kịp tốc độ đô thị hóa.

Ngập ở khu vực trung tâm quận Ninh Kiều (Cần Thơ) vào cuối tháng 10. 
Ảnh: QUỐC TRUNG

Trong khi đó, biến đổi khí hậu và nước biển dâng ở miền Tây ngày càng khó lường, tạo ra những thách thức đối với công tác quy hoạch, xây dựng và quản lý vận hành chống ngập đô thị.

Nhiều nguyên nhân gây ngập

Lý giải nguyên nhân nhiều đô thị miền Tây thường ngập vào khoảng thời gian tháng 8, tháng 9 âm lịch, đặc biệt năm nay lũ về đồng bằng thấp nhưng lại ngập nặng, ThS Nguyễn Hữu Thiện, chuyên gia nghiên cứu ĐBSCL, cho biết: Vùng giữa của ĐBSCL đang chịu ảnh hưởng thủy triều Biển Đông.

Theo ông Thiện, do chế độ bán nhật triều không đều, có sự biến thiên theo ngày, tháng và năm nên trong ngày có hai lần nước lên gọi là nước lớn và hai lần nước xuống gọi là nước ròng. Chu kỳ này cứ lặp đi lặp lại, hôm sau trễ hơn hôm trước khoảng 45 phút và trong mỗi tháng có hai lần nước cao (hay gọi là nước rong) vào gần ngày rằm và ngày 30 âm lịch.

“Trong năm thì con nước cuối tháng 8 và rằm tháng 9 âm lịch là có khả năng gây ngập cao. Trong đó, con nước rong ngày 30-8 âm lịch có khả năng gây ngập nhiều nhất vì đây là thời điểm lực thủy triều từ biển đẩy vào và nước lũ sông Mekong đẩy xuống gặp nhau ở vùng giữa đồng bằng làm cho nước ở vùng giữa dội lại, dâng cao gây ngập” - ông Thiện giải thích.

Ông Thiện cũng chỉ ra các nguyên nhân gây ngập khác bao gồm sụt lún đất ở khu vực ĐBSCL, nước biển dâng và đê bao bảo vệ các vùng sản xuất. Trong đó, đáng chú ý ĐBSCL đang lún rất nhanh, tốc độ trung bình khoảng 1,1 cm/năm, thậm chí có nơi lún đến 2,5 cm/năm. Trong 1/4 thế kỷ qua, TP Cần Thơ đã sụt lún tích lũy khoảng 20 cm, do đó so với mực triều hiện nay thì Cần Thơ vẫn ngập sâu hơn khoảng 20 cm do sụt lún.

“Cạnh đó, tốc độ nước biển dâng trung bình khoảng 3 mm/năm, mặc dù chậm nhưng tích lũy 30 năm thì nước biển cũng dâng 9 cm. Mặt khác, việc làm đê bao khép kín khắp nơi khiến cho nước thiếu không gian lan tỏa cũng là nguyên nhân gây ngập” - ông Thiện nói.

Ông Nguyễn Quý Ninh, Chi cục trưởng Chi cục Thủy lợi, Chánh văn phòng Ban chỉ huy Phòng, chống thiên tai và tìm kiếm cứu nạn TP Cần Thơ, cho biết nền địa hình của TP Cần Thơ khá thấp. Theo thống kê, tính cả đô thị và nông thôn có khoảng 60% các tuyến đường có cao trình 0,5-1 m nên rất dễ bị ngập khi triều cường lên cao. Cạnh đó, hệ thống thoát nước cũng đã cũ, không đáp ứng được yêu cầu tiêu thoát nước cho đô thị. Đặc biệt, khoảng ba năm trở lại đây mức đỉnh triều cao hơn 2 m và kéo theo tình trạng ngập diễn biến càng phức tạp.

“Chỉ có rất ít tuyến đường mới được nâng cấp có cao trình 2-2,5 m, đảm bảo không bị ngập. Hiện nay qua theo dõi, đa số các tuyến đường đã lâu, thêm vào đó là lún nên bị ngập” - ông Ninh giải thích.

Người dân TP Vĩnh Long dùng bao cát chặn nước vào nhà. Ảnh: T.VŨ

Cần giải pháp tổng thể để chống ngập

Theo các chuyên gia, để giảm thiểu các tác động tiêu cực do ngập lụt đô thị gây ra thì cần một giải pháp tổng thể gồm: Nhóm giải pháp kỹ thuật, thiết kế và xây dựng; nhóm giải pháp quy hoạch, kế hoạch; nhóm giải pháp cơ chế, chính sách. Trong điều kiện nguồn lực hiện nay còn hạn chế, cần ưu tiên việc xây mới và cải tạo các hệ thống hạ tầng kỹ thuật, đặc biệt hệ thống thoát nước là hết sức cấp bách.

Theo ThS Nguyễn Hữu Thiện, để giải quyết tình trạng ngập đô thị, bên cạnh việc nâng cấp những đoạn đường bị ngập, các cơ quan chức năng cần triển khai thi công các tuyến đê bao để bảo vệ các đô thị. Tuy nhiên, vấn đề này cần phải cân nhắc cẩn thận vì kinh phí khá lớn và kéo theo tác dụng phụ.

Cụ thể, đê bao sẽ ngăn triều cường từ sông vào trung tâm TP nhưng cũng sẽ làm nước mưa khó ra sông nên đôi khi không có triều cường TP cũng sẽ ngập khi có mưa lớn vì nước không thoát được hoặc thoát chậm.

“Về lâu dài, không phải vấn đề ngập lụt mà vấn đề sụt lún của toàn đồng bằng mới thật sự đáng lo. Vì vậy, cần giảm sử dụng nước ngầm, vì càng khai thác nước ngầm thì ĐBSCL càng sụt lún” - ông Thiện đánh giá.

Theo ông Thiện, để giảm sử dụng nước ngầm, chúng ta có thể sử dụng nước sông. Tuy nhiên, để nước đủ sạch cho sinh hoạt thì phải cải cách nền nông nghiệp, hạn chế sử dụng thuốc bảo vệ thực vật và giảm xả thải ra sông ngòi. “Khi người dân đồng bằng sử dụng được nước sông như trước đây thì chỉ vài chục năm, bà con sẽ giảm sử dụng nước ngầm, hạn chế tình trạng bị sụt lún đất” - ông Thiện phân tích.

Nói về các biện pháp lâu dài trong công tác chống ngập ở Cần Thơ, ông Nguyễn Quý Ninh cho hay các ngành chức năng TP đang xúc tiến và thực hiện đầu tư dự án phát triển TP Cần Thơ và tăng cường khả năng thích ứng đô thị.

Theo đó, dự án trên sẽ giải quyết ngập cho hơn 2.800 ha vùng lõi của hai quận Ninh Kiều và Bình Thủy. “Giải pháp là đầu tư các tuyến đê bao khép kín kết hợp với hệ thống âu thuyền, cống, trạm bơm để khi nước lớn hay trời mưa chúng ta sẽ chủ động hơn trong công tác tránh nước từ phía ngoài tràn vào. Hiện nay dự án này đã được triển khai khá nhiều hợp phần” - ông Ninh thông tin thêm.

Các đô thị khác như Long Xuyên, Cà Mau, Rạch Giá cũng đang triển khai Dự án thoát nước và chống ngập đô thị ĐBSCL ứng phó với biến đổi khí hậu (FPP). Dự án do Bộ Xây dựng, Cơ quan Hợp tác phát triển Đức (GIZ) phối hợp thực hiện với nguồn tài trợ của chính phủ Đức và chính phủ Thụy Sĩ.

Dự án này sẽ cung cấp nhiều giải pháp thoát nước bền vững nhằm hỗ trợ các đô thị ứng phó tốt hơn với tình trạng ngập úng, thông qua kiểm soát dòng chảy nước mặt nhưng vẫn duy trì đặc tính tự nhiên của dòng chảy. Đồng thời, chương trình có hệ thống làm tăng nguồn nước ngầm do hệ số thấm nước được gia tăng. Dự án cũng góp phần xanh hóa đô thị, làm đẹp cảnh quan, môi trường thông qua việc phát triển các hồ điều hòa, kênh mương hở và các thảm thực vật.