Thanh tra Chính phủ ngày 25/12 thông báo kết luận thanh tra quản lý, đầu tư xây dựng các công trình điện theo Quy hoạch điện VII và Quy hoạch điện VII điều chỉnh. Trong đó, kết quả chỉ ra nhiều khuyết điểm, vi phạm trong phê duyệt bổ sung các dự án điện mặt trời vào quy hoạch.

Quy hoạch điện VII điều chỉnh đưa ra kế hoạch lắp đặt 850 MW điện mặt trời vào năm 2020, tăng lên 4.000 MW vào 2025. Nhưng thực tế, loại năng lượng này phát triển vượt quy hoạch, cao gấp hơn 17 lần tổng công suất được phê duyệt.

Thanh tra Chính phủ dẫn báo cáo của Bộ Công Thương cho biết, có 168 dự án điện mặt trời với tổng công suất 14.707 MW được phê duyệt bổ sung vào quy hoạch phát triển điện lực cấp tỉnh và quy hoạch điện lực quốc gia (Quy hoạch điện VII điều chỉnh). Trong đó, Bộ Công Thương phê duyệt bổ sung 114 dự án, công suất 4.186 MW vào quy hoạch điện lực cấp tỉnh. Còn lại, Bộ trình Thủ tướng phê duyệt bổ sung vào Quy hoạch điện VII điều chỉnh 54 dự án, tổng công suất 10.521 MW.

Kết luận thanh tra cũng đánh giá các dự án này không có căn cứ pháp lý về quy hoạch. Đến cuối năm 2020, có 8.642 MW điện mặt trời nối lưới vận hành, cao hơn 10 lần so với công suất đến 2020 được phê duyệt tại Quy hoạch VII điều chỉnh (850 MW), thậm chí vượt công suất quy hoạch đến 2025 (4.000 MW).

Ngoài ra, điện mặt trời mái nhà cũng phát triển nhanh, đến cuối 2020 có 7.864 MW được vận hành. Con số này nâng tổng công suất nguồn điện mặt trời lên 16.506 MW, cao gấp 19 lần công suất phê duyệt Quy hoạch điện VII điều chỉnh. Việc này dẫn tới cơ cấu công suất nguồn điện mặt trời tăng 1,4% lên 23,8%.

Một số quy định được Bộ Công Thương tham mưu, ban hành được Thanh tra Chính phủ đánh giá "dẫn tới sơ hở, bất cập, nguy cơ lợi dụng chính sách" để phát triển hệ thống điện mặt trời mái nhà công suất lớn trên đất nông, lâm nghiệp dưới mô hình trang trại. Số dự án này vi phạm quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất nhưng vẫn được hưởng cơ chế khuyến khích đầu tư như điện mặt trời mái nhà, tức được hưởng giá 8,38 cent một kWh trong 20 năm.

Điện mặt trời vượt quy hoạch hàng chục lần, tập trung chủ yếu tại miền Trung, Tây Nguyên có phụ tải thấp, cần phải có phương án truyền tải để giải toả công suất, nhưng lưới điện không được đầu tư kịp thời, dẫn tới mất cân đối giữa nguồn và lưới điện. Hệ thống điện bị quá tải cục bộ và trên diện rộng tại một số địa phương như Ninh Thuận, Bình Thuận, Phú Yên, Gia Lai, Đăk Lăk... buộc các nhà máy phải giảm phát, gây khó khăn cho quản lý vận hành hệ thống điện.

"Cơ cấu nguồn điện, vùng miền và hệ thống lưới điện mất cân bằng, gây quá tải cục bộ dẫn tới phải cắt giảm công suất, không đảm bảo tính kinh tế - kỹ thuật của hệ thống điện và phá vỡ Quy hoạch điện VII điều chỉnh. Việc này gây lãng phí nguồn lực xã hội, ảnh hưởng xấu tới môi trường đầu tư ngành điện", theo Thanh tra Chính phủ.

Theo cơ quan thanh tra, các quy định đều yêu cầu đầu tư phải dựa trên quy hoạch điện mặt trời cấp tỉnh, quốc gia, nhưng Bộ Công Thương không thực hiện. Bộ đã không lập quy hoạch phát triển điện mặt trời quốc gia 2025, tầm nhìn 2035 đúng thời kỳ quy hoạch. Gần 20 tháng sau khi Quyết định 11/2017 được thi hành (tức chỉ còn hiệu lực 6,5 tháng), Bộ mới lập, trình Thủ tướng phê duyệt quy hoạch trên.

Điều này dẫn tới hàng trăm dự án được Bộ Công Thương phê duyệt bổ sung (với dự án dưới 50 MW) hoặc tham mưu Thủ tướng bổ sung (dự án trên 50 MW) không có căn cứ pháp lý về quy hoạch, không có cơ sở để quản lý, kiểm soát và đảm bảo cạnh tranh trong thu hút đầu tư, nguy cơ phát sinh cơ chế xin cho.

Chẳng hạn, trong 114 dự án được bổ sung có 92 dự án (tổng công suất 3.194 MW) được Bộ Công Thương đưa riêng lẻ vào Quy hoạch phát triển điện lực của 23 địa phương trên cơ sở đề nghị của UBND và nhà đầu tư. Tuy nhiên, hai phần ba số địa phương này không có quy hoạch điện mặt trời trong Quy hoạch phát triển điện lực tỉnh. Do đó, phê duyệt 92 dự án trên là không có căn cứ pháp lý, vi phạm Quyết định 11/2017 về khuyến khích phát triển điện mặt trời.

Tương tự, 54 dự án (tổng công suất 10.521 MW) đã được Bộ Công Thương trình Thủ tướng phê duyệt bổ sung vào Quy hoạch điện VII điều chỉnh từ đề nghị của UBND các tỉnh, chủ đầu tư, dù không có quy hoạch phát triển điện mặt trời quốc gia đến 2020.

Cũng theo kết luận, Bộ Công Thương có khuyết điểm, vi phạm khi tham mưu cơ chế khuyến khích dự án điện mặt trời tại Ninh Thuận sau khi Quyết định 11/2017 hết hiệu lực, dẫn tới 14 dự án được hưởng giá FIT ưu đãi 9,35 cent một kWh trong 20 năm không đúng quy định. Số tiền điện EVN phải thanh toán cho các chủ đầu tư này trong 2,5 năm (từ 2020 đến tháng 6/2022) tăng thêm 1.481 tỷ đồng.

Khi tham mưu Quyết định 13/2020 (quyết định gia hạn chính sách ưu đãi giá FIT cho điện mặt trời), Bộ này cũng đề xuất mở rộng dự án được hưởng giá ưu đãi, tức chỉ cần dự án đã được duyệt chủ trương đầu tư, không cần ký hợp đồng mua bán điện, đang thi công là được mua với giá 7,09 cent một kWh trong 20 năm.

Cơ quan thanh tra cho rằng, Bộ Công Thương tham mưu thời hạn áp dụng giá FIT với các dự án điện mặt trời nối lưới, mái nhà 20 năm là quá dài, chưa hợp lý so với thời gian thu hồi vốn đầu tư, chưa phù hợp với lộ trình phát triển thị trường bán buôn điện cạnh tranh. Giá mua bán điện được neo theo đồng USD tương ứng với từng thời điểm vận hành thương mại phát sinh nhiều mức giá do tỷ giá thay đổi, gây khó khăn trong thực hiện.

Cũng theo Thanh tra Chính phủ, một số khuyến nghị về "không nên đầu tư điện mặt trời bằng mọi giá, cần đồng bộ với đầu tư lưới truyền tải, phân phối và khả năng chi trả của người tiêu dùng cuối cùng" được EVN đưa ra, nhưng không được Bộ Công Thương tiếp thu đầy đủ.

Bộ này cũng chưa ban hành quy định đấu thầu chọn nhà đầu tư dự án nguồn điện, cơ chế xử lý các dự án lưới điện truyền tải chậm tiến độ, cũng như chậm đưa ra cơ chế mua bán điện trực tiếp từ các dự án điện mặt trời, điện gió sau khi chính sách cũ hết hiệu lực.

Thanh tra Chính phủ kiến nghị Thủ tướng giao Bộ Công an tiếp nhận hồ sơ để điều tra xử lý. 123 trong 154 dự án Bộ Công Thương duyệt bổ sung, tham mưu Thủ tướng phê duyệt vận hành 2016-2020 là nguyên nhân chính dẫn tới mất cân đối nguồn - lưới điện, cơ cấu nguồn điện, vùng miền, gây khó khăn cho quản lý vận hành hệ thống điện và lãng phí nguồn lực xã hội. Điều này thể hiện sự buông lỏng quản lý, có dấu hiệu của tội thiếu trách nhiệm gây hậu quả nhiệm trọng, theo Thanh tra Chính phủ.

Cơ quan thanh tra cũng kiến nghị chuyển tài liệu tới cơ quan công an, làm rõ việc tham mưu ban hành cơ chế khuyến khích phát triển điện mặt trời mái nhà có những sơ hở, dẫn tới nhiều hệ thống đầu tư nhanh với công suất lớn (gần 1 MW) trên đất nông nghiệp, vi phạm quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất nhưng lại hưởng cơ chế ưu đãi (giá FIT 8,38 cent một kWh trong 20 năm). Việc tham mưu một số chính sách ưu đãi điện mặt trời của Bộ Công Thương làm tăng chi phí mua điện, giảm lợi nhuận doanh nghiệp Nhà nước (EVN). Cùng đó là việc quản lý, sử dụng đất thực hiện đầu tư xây dựng dự án điện mặt trời, điện gió trên đất Quy hoạch dự trữ khoáng sản quốc gia, quy hoạch phân vùng thăm dò, khai thác, chế biến và sử dụng quặng titan của tỉnh Bình Thuận.

Thanh tra cũng đề nghị Thủ tướng chỉ đạo Bộ Công Thương kiểm điểm, xử lý trách nhiệm với tổ chức, cá nhân có liên quan về những vi phạm, khuyết điểm. Cơ quan này cũng chuyển kết luận thanh tra đến Ủy ban Kiểm tra Trung ương để xem xét, xử lý theo thẩm quyền với cán bộ thuộc diện Bộ Chính trị, Ban Bí thư quản lý có liên quan đến những tồn tại, khuyết điểm, vi phạm trên.

Với 14 dự án điện mặt trời tại Ninh Thuận được hưởng cơ chế giá FIT không đúng quy định, Thanh tra Chính phủ đề nghị Bộ Công Thương đề xuất giải pháp xử lý về kinh tế, báo cáo Thủ tướng.

Bộ Công Thương cùng EVN được đề nghị rà soát, xử lý các dự án điện mặt trời, điện gió được công nhận ngày vận hành thương mại (COD) và hưởng giá FIT khi chưa được cơ quan có thẩm quyền có văn bản chấp thuận kết quả nghiệm thu công trình xây dựng của chủ đầu tư. Trường hợp rà soát phát hiện vi phạm thì chuyển cơ quan điều tra xem xét, xử lý.

Với các hệ thống điện mặt trời mái nhà đã đầu tư trên đất nông, lâm nghiệp dưới mô hình trang trại, cơ quan thanh tra cũng yêu cầu Bộ Công Thương và EVN, các công ty điện lực tỉnh rà soát, xử lý việc áp dụng giá điện với số dự án này.

Hoài Thu