Trong 1.000 ngày, đoàn xe đứng đó với bảng hiệu và băng-rôn dán bên hông xe: "Chúng tôi không sợ. Đây là vùng đất của chúng tôi. Đây là nhà chúng tôi. Chúng tôi sẽ chết vì nó."

Cờ Ireland tung bay trong gió. Đó là khu vực biểu tình chống lại hoạt động đào vàng, do một nhóm người dân ở Quận Tyrone, Bắc Ireland tổ chức.

Với những đường vân vàng hơn 460 triệu tuổi nằm rải rác khắp nơi dưới lớp đá nằm ngay dưới chân, triển vọng của mỏ vàng ở Curraghinalt, một hẻm núi xa xôi trên dãy núi Sperrin đã là chủ đề bàn tán trong hàng thập niên - nhưng chưa bao giờ trở thành hiện thực.

Khai thác vàng ngày một khó khăn hơn. Ảnh Jeff Mitchell/Getty Images

Một ứng dụng gần đây do công ty khai mỏ để khai thác các vỉa kim loại quý đã khiến triển vọng này trở nên hiện thực hơn. Nếu thành công, công ty cho biết có thể tạo thêm việc làm và tiền bạc cho vùng này. Nhưng nhiều người vẫn muốn giữ nguyên hiện trạng nơi đây.

"Tôi dành tất cả thời gian vào chiến dịch này. Tôi chỉ cảm thấy đây là tương lai của chúng tôi," Fidelma O'Kane, nhân viên xã hội và giảng viên đại học nghỉ hưu quan ngại đến tác động môi trường khu mỏ gây ra, nói.

"Lo lắng chính của tôi là nguồn nước sẽ bị đầu độc, không khí sẽ bị đầu độc, đất sẽ ô nhiễm - và cuối cùng là sức khỏe con người sẽ bị ảnh hưởng," bà cho biết thêm, và giải thích rằng bà sẽ không bao giờ chấp nhận khu mỏ, bất cứ là loại mỏ gì, trong vùng này.

Công ty đang hy vọng sẽ khai thác được kim loại quý từ nơi đây, Dalradian Gold, cho biết họ sẽ xây dựng một lớp bảo vệ môi trường, và hứa hẹn nhiều lợi ích kinh tế cho dân địa phương.

Tuy nhiên, đề án trên mạng của khu mỏ này vẫn nhận được hàng chục ngàn bình luận, hầu hết là tiêu cực. Một cuộc điều tra công khai giờ đây được tiến hành để quyết định xem tương lai sẽ ra sao.

Khu vực Gortin, nơi dự kiến sẽ là mỏ khai thác vàng mới. Ảnh Alamy

Dự đoán trước tiềm năng lợi ích của Bắc Ireland, nơi cơ hội đầu tư và việc làm đã đình trệ trong 30 năm xung đột vũ trang - giai đoạn vốn thường được biết đến với tên gọi "the Troubles" - các chuyên gia cho biết Curraghinalt có thể trở thành mỏ vàng lớn nhất Liên hiệp Vương quốc Anh, nếu nó được tiến hành khai thác.

Câu hỏi giờ đây treo lơ lửng trên số phận dãy núi Sperrin là, cái gì giá trị hơn: giữ vàng trong lòng đất, hay khai thác chúng lên?

Câu hỏi này rất khó trả lời vào thời điểm cực đoan như hiện tại. Giá vàng tăng phi mã trong thời gian đại dịch, thúc đẩy nhu cầu mới với những dự án đào vàng và thậm chí làn sóng khai thác vàng lậu ở nhiều nơi trong rừng Amazon.

Nhưng khai thác vàng từ mỏ trong lòng đất giờ đây rõ ràng là khó hơn bao giờ hết. Thách thức về công nghệ thì rõ rồi, nhưng những cuộc biểu tình và chính trị địa phương còn khó lường hơn.

Và đến khi nào thì vàng mới không còn đáng giá khiến người ta phải khai thác?

Năm ngoái, sản lượng vàng toàn thế giới giảm 1%, đợt giảm đầu tiên trong một thập niên, theo Hội đồng Vàng Thế Giới, cơ quan vốn cổ súy cho ngành công nghiệp khai thác vàng.

Một số nhà phân tích tranh luận rằng chúng ta đã tiến tới "đỉnh vàng" - nghĩa là đã vượt qua tỷ lệ vàng tối đa khai thác, cho nên sản lượng vàng sẽ tiếp tục giảm, và cuối cùng, khai thác vàng sẽ sụt giảm toàn diện.

Tuy nhiên, nhu cầu với vàng vẫn không hề có dấu hiệu sụt giảm.

"Giống kiểu một cơn bão hoàn hảo. Hay, nói rõ hơn là, quy tắc cơ bản của vàng có thể chưa bao giờ mạnh như bây giờ", Matt Miller, Phó Chủ tịch phụ trách nghiên cứu về sở hữu tài sản tại Công ty Nghiên cứu và Phân tích đầu tư CFRA Research cho biết.

Một nửa số vàng trên thế giới đang được sử dụng trong ngành nữ trang. Ảnh PTI

Theo CFRA, khoảng một nửa số vàng trên thế giới, ngoại trừ lượng vàng vẫn đang bị chôn vùi dưới lòng đất, được sử dụng trong ngành nữ trang. Trong số một nửa vàng còn lại, 1/4 do các ngân hàng trung ương lưu trữ và 1/4 còn lại do các nhà đầu tư tư nhân sở hữu hoặc sử dụng trong ngành.

Miller là một trong số những người tin rằng chúng ta đã chạm tới đỉnh vàng. Giá của một ounce kim loại lấp lánh này đã vượt trần 2.000 USD vào mùa hè, và hiện vẫn đang ghim ở mức 1.900 USD. Hai mươi năm trước, một ounce vàng tương đương chỉ có giá bằng dưới 1/4 giá hiện thời.

Đợt sóng tăng giá vàng theo sau cơn khủng hoảng Covid-19 liên quan đến tình trạng tiền tệ suy yếu, trong đó có đồng USD.

Các chính phủ đang vay lượng tiền khổng lồ để chi trả cho các chương trình phản ứng chống đại dịch và in tiền để lấp khoảng trống này, các nhà phân tích cho biết, điều đó có nghĩa là tiền tệ đang mất giá nhiều hơn.

Mặt khác, vàng được coi là loại tài sản bền vững, chúng có số lượng xác định, nghĩa là nhà đầu tư cho rằng nó đáng tin cậy hơn.

Nhưng Covid-19 đã gây ra sự gián đoạn trong hoạt động khai thác mỏ vàng và nguồn cung không có vẻ gì là sẽ tăng trở lại để đáp ứng yêu cầu ngày càng tăng trong thời gian sớm hơn. Cũng tương tự, ngành công nghiệp khai thác vàng thực ra đang ngồi trên "cuộc khủng hoảng cỡ lớn", Miller cho biết.

"Quan điểm của tôi là nhu cầu về vàng sẽ tiếp tục gia tăng," ông cho biết. "Ngày càng nhiều vàng sẽ đến từ vàng tái chế, đơn giản nghĩa là vàng trở thành phương tiện giao dịch trao tay."

Ông dự đoán rằng tái chế nữ trang cũ, tiền xu hay thậm chí những lượng vàng cực kỳ nhỏ trong bảng mạch điện thiết bị điện tử, sẽ ngày càng trở thành nguồn cung cấp vàng đáng kể trong tương lai.

30% nguồn cung vàng trong 20 năm qua đến từ nguồn vàng tái chế. Ảnh DGF

Dữ liệu của CFRA cho biết khoảng 30% nguồn cung vàng trên thế giới trong 20 năm qua thực chất là từ vàng tái chế, không phải vàng khai thác mới.

Quá trình tinh chế "vụn" vàng tái chế, nữ trang cũ, tiền xu và vàng thỏi - không sử dụng đến hóa chất độc hại và năng lượng trong quá trình chế biến, nhưng một số tác động môi trường có thể thấp hơn rất nhiều so với khai mỏ.

Một nghiên cứu gần đây về quá trình tinh luyện vàng ở Đức cho thấy, tính trên kilogram, sản lượng của vàng 99,99% tinh khiết thông qua tái chế có hàm lượng thâm dụng carbon thấp hơn 300 lần so với khai thác vàng từ mỏ dưới lòng đất hoặc mỏ lộ thiên.

Điều này nghĩa là thu thập 1kg vàng tái chế sẽ sản sinh ra 53kg lượng chất thải CO2 - nhưng việc đào ra được một kg vàng sẽ thải ra đến 16 tấn CO2. Vụn vàng tái chế từ thiết bị điện tử nằm ở khoảng giữa nhưng vẫn tốt hơn là khai mỏ - để tái chế được 1kg vàng thải ra lượng CO2 tương đương một tấn.

Tương tự như những ngành công nghiệp quy mô lớn khác, khai thác vàng có thể gây ra tác động với môi trường bản địa.

Sự chống đối của người dân với mỏ vàng ở nhiều nơi trên thế giới đã trở thành rào cản cho ngành sản xuất vàng, Miller lý giải.

Sự phản kháng không chỉ có ở Tyrone. Ví dụ như mỏ vàng Pascua-Lama ở Chile, sau nhiều năm các nhà hoạt động biểu tình phản đối với lý do bảo vệ môi trường, dự án đã bị chính quyền cho tạm dừng.

Nhưng ở những nơi mỏ vàng đã xây dựng, hoạt động khai thác có thể trở thành quy mô lớn. Mỏ vàng lớn nhất thế giới sản xuất nhiều tấn vàng mỗi năm, và lớn nhất trong số đó là Mỏ Vàng Nevada ở Mỹ, cho ra hơn 100 tấn mỗi năm.

Thậm chí những mỏ vàng nhỏ hơn cũng có thể giúp nhiều người sống trong cộng đồng quanh đó có sinh kế ăn theo xung quanh mỏ.

Ví dụ như thành phố Val d'Or (Thung lũng Vàng) ở Quebec, Canada. Một thị trấn đã hình thành từ khi người ta tìm ra vàng vào năm 1923. Các loại kim loại khác như đồng và chì cũng đang được khai thác trong cùng khu vực này và tạo ra làn sóng việc làm về khai mỏ đã thu hút nhiều người đến Val d'Or trong vài năm qua.

Đội bóng khúc côn cầu trên băng của thị trấn, đội Feoreurs thậm chí có nhân vật biểu tượng đội mmũ bảo hộ với dùng chữ "Dynamit" - gợi nhắc đến thuốc nổ [dynamite] sử dụng để phá đá trong nghề khai mỏ.

Rào cản

Với Curraghinalt, máu đã đổ để vàng được giữ lại trong lòng đất nhiều năm.

Những cuộc biểu tình chống khai thác vàng đã khiến một số dự án phải đình trệ. Ảnh NZ Herald

Trong giai đoạn "Troubles", nhiều nhóm chính trị gia và đảng phái ở Bắc Ireland trở nên bạo lực, tiến hành các vụ bắn giết và đánh bom.

Vì vậy khi một công ty để mắt đến tiềm năng khai mỏ tại Curraghinalt vào thập niên 1980, công ty này gặp khó khăn khi xin giấy phép chất nổ, vì rủi ro an ninh có thể xảy ra khi trữ chất nổ tại hiện trường khai mỏ.

Nhưng một thập niên sau đó, Curraghinalt dường như có tương lai tươi sáng hơn, Andrian Boyce nhớ lại. Ông là giáo sư ngành địa chất ứng dụng tại Trung tâm Nghiên cứu Môi trường thuộc Các trường Đại học của Scotland.

Vào khoảng thời gian ký Hiệp Ước Thứ Sáu Tốt Lành (là thỏa ước chính trị ký vào tháng 4/1998 giúp chấm dứt giai đoạn xung đột vũ trang Troubles), Boyce và đồng nghiệp có tham gia vào một sáng kiến nghiên cứu địa chất ở vùng Curraghinalt và nghiên cứu tiềm năng thương mại của nơi này.

"Đó thực sự là hy vọng mới mẻ cho người dân ở Bắc Ireland và đó là tác động tôi thấy từ đó," ông nhớ lại. "Bạn biết đấy, đó là thời điểm không có nhiều người đầu tư vào Bắc Ireland."

Ông đề cập đến vụ đánh bom Omagh, mà một nhóm tự xưng là Real IRA làm phát nổ một quả bom trong xe hơi vào một chiều thứ Bảy trong 8/1998, giết chết 29 người, trong đó có một phụ nữ có thai và hai đứa con song sinh của cô.

Omangh nằm cách Curraghinalt 20 phút lái xe. Trong tâm trí một số người, cơ hội kinh tế mà mỏ vàng mới hứa hẹn đem lại cho Bắc Ireland sẽ giúp vùng này có cơ hội thoát khỏi quá khứ kinh hoàng - và đem lại hy vọng về kinh tế cho vùng đất này trong tương lai.

Quay trở lại thập niên 1990, đó là khi giá vàng cản trở sự thịnh vượng của ngành khai mỏ, Boyce cho biết. Nhưng giờ đây không có rào cản. Và ông cho biết, quy mô của mỏ - Dalradian ước tính nơi này có thể sản xuất ra 130.000 ounce vàng (tương đương 4 tấn) mỗi năm trong 20 năm hoặc hơn - khiến mỏ vàng này là độc nhất ở Anh Quốc.

Bên trong một mỏ vàng ở Curraghinalt. Ảnh Dalradian Resources

"Với vàng, mỏ Curraghinalt là mỏ lớn hơn rất nhất so với mỏ vàng lớn nhất mà người ta từng tìm thấy ở Anh Quốc," Boyce cho biết. "Nó khiến mọi mỏ vàng khác đều nhỏ xíu."

Nhưng câu chuyện về mỏ vàng Curraghinalt cho thấy những thách thức mà ngành công nghiệp khai thác vàng phải đối mặt trong năm 2020, đặc biệt khi khai thác ở những cộng đồng đã tồn tại trong khu vực có thắng cảnh thiên nhiên.

Mỏ vàng tọa lạc ở khu vực khá xa xôi ở Bắc Ireland, bao quanh đó là nông trang và thiên nhiên hoang dã. Chẳng hạn như mỏ vàng Omagh có dân số thấp hơn 20.000 người.

Từ năm 2009, Tập đoàn Dalradian đã khai thác mẫu vàng từ lòng đất trong khu mỏ ở Curraghinalt trong khi vẫn xúc tiến các kế hoạch khai mỏ với dân địa phương. Kế hoạch bao gồm xây một mỏ vàng ngầm, thay vì dự án khai mỏ lộ thiên, và khai thác quặng vàng có thể chế biến một phần ở Tyrone, một phần ở nước ngoài.

Sau khi bị phản đối dữ dội, vào năm 2019, tập đoàn Dalradian hủy bỏ kế hoạch sử dụng cyanide tại mỏ này. Ở một số mỏ khai thác vàng, dung môi chứa chất cyanide được sử dụng để làm vàng tan ra từ quặng lấy từ lòng đất để chiết tách và thu thập kim loại này.

Dalradian cũng cho biết họ đã giảm lượng nước sử dụng xuống khoảng 30% và giảm khí thải xuống 25%, là một phần trong nỗ lực trở thành mỏ vàng đầu tiên ở Châu Âu trung hòa về carbon.

Nhưng các nhà hoạt động vẫn tiếp tục thể hiện mối quan ngại hóa chất có thể bị thoát ra sông gần đó và hủy hoại đời sống sinh vật bản địa. Ô nhiễm từ mỏ vàng cũng có tác động tiêu cực đến sức khỏe con người, họ cho biết. Và họ lo ngại một đống "chất thải" - là nguyên liệu thải ra từ mỏ trong quá trình khai thác và bỏ lại trên mặt đất - sẽ làm cảnh quan vùng này bị ảnh hưởng.

BBC Future sắp xếp chuyến đến thăm mỏ vàng của Tập đoàn Dalradian ở Tyrone nhưng công ty này hủy bỏ chuyến thăm chỉ hai ngày trước thời gian hẹn mà không giải thích gì.

Trong thông cáo, người phát ngôn của Dalradian cho biết: "Đây là dự án an toàn và có trách nhiệm về môi trường nhân rộng thành công từ những mỏ vàng hiện đại khác ở Châu Âu".

Công nhân khai thác vàng của Tập đoàn Dalradian. Ảnh Amanda MacDonald/Dalradian/PA

Công ty cho biết họ có lắng nghe cộng đồng, tổ chức các chuyến đi thăm và thay đổi quy trình khai thác khi người ta nêu quan ngại.

"Mọi người có thể yên tâm là dự án được thanh sát kỹ lưỡng bởi quá trình lên kế hoạch độc lập và đầy đủ vốn được thiết kế để đạt tiêu chuẩn chính xác. Chúng tôi đã tổ chức khoảng 100 cuộc gặp với các nhà làm luật và Cơ quan Sức khỏe Cộng đồng địa phương không hề có phản đối gì về phần sức khỏe cộng đồng trong dự án".

Về phần chất thải: "Đống chất thải khô sẽ có độ cao trung bình 17m, sẽ được phủ xanh lại trong quá trình hoạt động, và chúng sẽ được đặt tại một hố sâu tự nhiên và chìm trong khung cảnh trong vùng".

Trong đơn xin phép xả thải vật liệu gần đây, trong đó có cả kim loại nặng, thải vào dòng suối gần đó, tập đoàn Dalradian cũng đề cập đến những chất ăn mòn như axit sulphuric và sodium hydroxide.

Ở điểm này, người phát ngôn từ công ty nói, "Dù họ không dự định sẽ sử dụng các loại chất này thường kỳ, vì chúng sẽ được trữ tại hiện trường, nhưng chúng phải được nêu tên trong danh sách cho phép xả thải".

Ông cho biết thêm nhà máy xử lý chất thải cũng sẽ được sử dụng trong việc quản lý nguồn nước, và cho biết khu mỏ đem lại "cơ hội khổng lồ" khi nền kinh tế Bắc Ireland đối mặt với bất ổn từ việc Liên hiệp Vương Quốc Anh rời khỏi EU (Brexit).

Trong khi những nhà hoạt động như O'Kane cho biết họ sẽ không chấp nhận khu mỏ dưới bất kỳ tình huống nào, dĩ nhiên vẫn có một số người chấp nhận.

Khó mà biết được chính xác bao nhiêu người ở Tyrone ủng hộ hay chống lại dự án. Trang web dự án của Phòng Cơ sở Hạ tầng Bắc Ireland có hơn 41.000 bình luận về dự án của Dalradian, 90% trong số đó chống lại khu mỏ.

Khi BBC Future hỏi tại sao có rất nhiều phản hồi có vẻ như là lặp lại lẫn nhau, cơ quan này cho biết họ tin rằng con số là "tổng hợp chính xác" của những thông tin đại diện mà họ nhận được.

Phản hồi trùng lắp xảy ra có thể vì một số lý do, người phát ngôn của công ty cho biết; "Chúng có thể liên quan đến những người làm đại diện một lần hay nhiều lần vì có nhiều bản bổ sung khác nhau với dự án."

Cuộc điều tra công khai giờ đây đã che mờ kế hoạch, mọi quyết định sẽ tùy thuộc vào chính quyền điều tra và đại diện cho quyền lợi của người dân địa phương trước khi quyết định dự án có được phép tiếp tục hay không, Boyce cho biết. "Hãy để chính trị gia làm việc mà họ được trả lương," ông cho biết thêm.

Trong vài năm vừa qua, dọc vùng Biển Ireland ở Scotland, sự phản đối của người dân địa phương với các khu mỏ khác cũng tăng cao, như tại Cononish, ở Công viên Quốc gia Loch Lomond.

Boyce lưu ý rằng những quan ngại về môi trường ở đó cũng được lên tiếng, nhưng cuối cùng thì dự án được ủng hộ và giấy phép dự án được thông qua. Những thỏi vàng đầu tiên từ khu mỏ này sẽ được sản xuất sớm nhất là vào khoảng tháng 11/2020.

Người ta đã chứng minh mỏ vàng tại Curraghinalt có dồi dào trữ lượng, điều này tất nhiên sẽ thu hút nhà đầu tư, Chris Mancini, nhà nghiên cứu phân tích từ Quỹ Vàng Gabelli, đầu tư vào vàng, cho biết. Và ông tranh luận rằng khu mỏ này sẽ an toàn về mặt môi trường.

Một người biểu tình chống khai thác vàng ở Greencastle, Co Tyrone. Ảnh Irish News

Nhưng một số người không cho là như vậy. Fidelma O'Kane và những nhà vận động cùng bà cho biết khu mỏ đã trở thành lời nguyền ở nơi này - đe dọa đến mọi mặt của vùng đất nơi họ sinh sống.

"Khu vực này tuyệt đẹp, nó được chỉ định là Vùng có Vẻ đẹp Tự nhiên Ấn tượng," O'Kane cho biết. "Chúng tôi không muốn nó bị công nghiệp hóa với ngành công nghiệp nặng.

"Hình ảnh xanh, sạch của quê hương chúng tôi sẽ biến mất mãi mãi."

Dù điều gì có xảy ra ra ở Curraghinalt, thì chắc chắn là nỗ lực của công ty Dalradian đã khơi mào rất nhiều tranh luận ở địa phương về điều gì khiến mọi người sẵn sàng chấp nhận.

Đó là dạng tranh luận có thể trở thành phổ biến nếu giá vàng tiếp tục cao và các công ty vẫn tìm đến những mỏ vàng nhỏ nhưng béo bở ở những vùng đất ít có hoặc chưa bao giờ có truyền thống khai thác vàng.

Và một lần nữa, nếu ta thực sự đã đạt tới 'đỉnh vàng', thì cuộc chạy đua đào vàng có thể không kéo dài lâu được nữa.

Hà An