Nhà máy đặc biệt và hành trình tiến quân vào Trung Quốc

Ngày 10/2 năm ngoái, khi chính phủ Trung Quốc dỡ bỏ lệnh yêu cầu các nhà máy ngừng hoạt động (vốn để ngăn chặn dịch bệnh), phần lớn đất nước vẫn rất im ắng. Các hoạt động vận tải chưa thể nối lại, và nhiều công nhân bị mắc kẹt tại quê nhà.

Tuy nhiên, tại 1 khu sình lầy nằm ở ngoại ô thành phố lớn nhất Trung Quốc – Thượng Hải, siêu nhà máy Giga của Tesla vẫn đang rất nhộn nhịp. Hàng nghìn công nhân đã quay trở lại dây chuyền, trong số đó nhiều người đã di chuyển từ nhà trọ tới nhà máy bằng xe buýt do chính phủ cung cấp. Họ được trang bị rất nhiều mặt nạ N95: không giống như nhiều doanh nghiệp khác, Tesla được phân bổ số lượng mặt nạ lớn hơn nhiều lần. Nhà máy cũng được lau chùi bằng chất tẩy rửa mà cần phải được cơ quan quản lý cấp phép mới có thể mua.

Trong tuần đầu tiên sau khi khôi phục sản xuất trong khi hàng loạt nhà máy ô tô khác như Toyota, Volkswagen chưa thể hoàn toàn mở cửa trở lại, Tesla Thượng Hải đã sản xuất được khoảng 1.000 chiếc. Đến tháng 3, sản lượng tăng lên 3.000 chiếc mỗi tuần, cao hơn cả mức trước dịch.

Sự trở lại thần tốc của Tesla có liên quan mật thiết đến mối quan hệ tốt đẹp giữa nhà sản xuất ô tô lớn nhất thế giới và chính phủ Trung Quốc kể từ năm 2018 đến nay, khi Tesla thông báo kế hoạch xây dựng nhà máy ở Thượng Hải. Hết lần này đến lần khác, Tesla nhận được những chế độ đãi ngộ đặc biệt mà các công ty nước ngoài khác phải chật vật mới có được như giảm thuế, các khoản vay giá rẻ, được cấp phép sở hữu toàn bộ hoạt động tại Trung Quốc và còn được hỗ trợ để đẩy nhanh tiến độ xây dựng nhà máy.

Siêu nhà máy của Tesla ở Thượng Hải. Ảnh: Bloomberg.

Chính những ưu ái này đã giúp Tesla biến Trung Quốc thành thị trường quan trọng nhất bên ngoài nước Mỹ. Những chiếc xe Model 3 hiện nằm trong danh sách bán các mẫu xe điện bán chạy nhất ở đất nước đông dân nhất thế giới. Theo báo cáo kết quả kinh doanh mới nhất, Trung Quốc chiếm khoảng 20% doanh thu của Tesla và cũng là một trong những nguyên nhân giúp Musk trở thành người giàu nhất thế giới.

Điều quan trọng nhất là Tesla đang tiến đến "trái tim" của ngành công nghệ Trung Quốc gần hơn so với bất kỳ công ty nước ngoài nào. Tesla Thượng Hải không đơn thuần chỉ là 1chi nhánh mà còn làm cả công việc R&D, tuyển dụng những nhân tài sáng giá nhất trong làng công nghệ Trung Quốc.

Đổi lại, Tesla và Elon Musk đã làm mọi thứ đúng đắn theo quan điểm của Bắc Kinh. Musk hết sức tán thành kế hoạch phát triển xe điện đầy tham vọng của Trung Quốc. Nhà máy Tesla Thượng Hải cũng tự điều chỉnh theo những mục tiêu kinh tế mà Chủ tịch Tập Cận Bình đưa ra.

Giờ đây khi mà sự hiện diện của Tesla ở Trung Quốc đã tăng lên đáng kể, sẽ là hợp lý nếu đặt ra câu hỏi liệu có phải Musk chính là "nhà tư bản nước ngoài" mà ông Tập yêu thích hay không. Mặc dù Musk ở vị thế được ưu ái đặc biệt, đó cũng là 1 vị trí rất khó xử.

Cho đến nay, quan hệ giữa Musk và Trung Quốc không ảnh hưởng tiêu cực đến vị trí của ông ở quê nhà. Được nhiều người theo chủ nghĩa tự do yêu thích vì xe điện có lợi cho môi trường, Musk cũng được những người theo chủ nghĩa bảo thủ ca ngợi vì nỗ lực khôi phục ngành sản xuất của Mỹ. Lầu Năm góc tin tưởng SpaceX khi giao cho công ty này nhiệm vụ phóng vệ tinh do thám. Musk được cả Washington và Bắc Kinh yêu thích.

Tuy nhiên mối quan hệ Mỹ - Trung đang ở trạng thái tồi tệ nhất ít nhất là kể từ đầu những năm 1990 và cũng được dự báo sẽ không cải thiện nhiều dưới thời tân Tổng thống Joe Biden. Trung Quốc ngày càng muốn dẫn đầu thế giới trong những công nghệ chủ chốt như xe điện và trí tuệ nhân tạo, do đó không rõ Musk sẽ có thể giữ cân bằng được bao lâu. Dưới chiến lược kinh tế của ông Tập, các công ty nước ngoài vẫn có được những cơ hội tốt nhưng họ sẽ phải nhận thức được rằng điều quan trọng nhất là Trung Quốc phải làm chủ những công nghệ tiên tiến nhất.

Trung Quốc hiện là thị trường xe điện lớn nhất thế giới, với khoảng 1,2 triệu chiếc được bán ra trong năm 2020, chiếm hơn 40% tổng số trên toàn cầu. Nguyên nhân quan trọng nhất tạo ra điều này là các chính sách hỗ trợ của chính phủ. Trong suốt 1 thập kỷ, cả chính quyền trung ương và chính quyền địa phương đã có rất nhiều chính sách khuyến khích người dân mua xe điện hoặc xe hybrid. Một số thành phố lớn thậm chí triển khai hệ thống phạt tiền những người sở hữu xe truyền thống.

Tuy nhiên cho đến tận gần đây xe điện của Tesla vẫn là hàng hiếm. Năm 2015, Tesla bán ra khoảng 3.700 chiếc ở Trung Quốc, so với mức gần 33.000 của hãng xe điện đứng đầu thị trường lúc đó là Zhidou Auto. Ở thời gian đầu công ty đã mắc phải vài sai lầm đắt đỏ. Khi Tesla bắt đầu bán chiếc sedan đầu tiên – Model S - ở Trung Quốc năm 2014, các nhà thiết kế không hiểu được rằng khách hàng Trung Quốc đủ giàu để mong muốn chiếc xe không chỉ có ghế lái đẹp mà ghế sau cũng phải sang trọng. Các kỹ sư phần mềm bỏ qua một vài ứng dụng phỏ biến ở Trung Quốc, và các điểm sạc chỉ tương thích với ô tô Tesla chứ không theo tiêu chuẩn quốc gia.

Vấn đề lớn hơn là mỗi chiếc Tesla được bán ở Bắc Kinh hay Thượng Hải đều được làm ra ở Mỹ. Giống như nhiều sáng kiến khác, chính sách trợ giá xe điện được thiết kế để hỗ trợ các doanh nghiệp quốc doanh và tăng cường sức mạnh cho ngành sản xuất nội địa, do đó không áp dụng đối với xe nhập khẩu. Điều đó khiến Tesla rất bất lợi trước các đối thủ như BYD và BAIC.

Elon Musk làm cách nào để đạt được những ưu đãi chưa từng có?

Trong nội bộ Tesla, những cuộc thảo luận về Trung Quốc mang đậm màu sắc hoài nghi. Những thương vụ làm ăn với các nhà cung ứng và đối tác Trung Quốc thường được soi xét rất kỹ, một phần do lo ngại về bảo vệ tài sản trí tuệ. Tính đồng bộ của chuỗi cung ứng cũng là 1 mối lo khác. Các lãnh đạo Tesla cho rằng họ chưa hiểu hết về lý lịch môi trường của vài nhà cung ứng Trung Quốc.

Năm 2017, chiến lược của Tesla ở Trung Quốc bắt đầu thay đổi. Tháng 3 năm đó, Tencent mua 5% cổ phần Tesla. Musk lập tức tuyên bố trên Twitter rằng Tencent sẽ là "1 nhà đầu tư kiêm cố vấn" – động thái thể hiện Tesla quyết tâm đẩy mạnh thị trường Trung Quốc.

Trong bí mật, Tesla nghiên cứu phương án xây dựng 1 nhà máy lớn tại đây. Thượng Hải, quê nhà của Robin Ren, kỹ sư tốt nghiệp ĐH Stanford lúc đó đang dẫn dắt các hoạt động của Tesla ở khu vực châu Á Thái Bình Dương, rõ ràng là 1 lựa chọn hợp lý. Tuy nhiên các thành phố ở Trung Quốc cạnh tranh khốc liệt để thu hút các nhà đầu tư nước ngoài, và ở Mỹ Musk cũng có những lựa chọn không tồi.

Khi đàm phán với phía Trung Quốc, Tesla đã đưa ra 1 điều kiện không thể đàm phán: sở hữu 100% công ty và sẽ bảo vệ các tài sản trí tuệ cũng như thương hiệu của mình. Không có thực thể nào (dù Trung Quốc hay nước ngoài) được phép sở hữu cổ phần ở đây.

Đây là đòi hỏi rất lớn. Kể từ những năm 1990, Trung Quốc đã cấm các công ty ô tô nước ngoài thành lập công ty 100% sở hữu nước ngoài tại đây. Thay vào đó họ phải đi theo mô hình liên doanh 50-50, chia sẻ doanh thu và công nghệ với 1 công ty nội địa. Để thay đổi điều này cần phải có sự đồng ý của cả chính quyền trung ương và địa phương.

Nguồn tin thân cận cho biết đến cuối năm 2017, Tesla đã chọn Thượng Hải nhưng đến đầu năm 2018 các cuộc đàm phán bị đứt đoạn vì tranh cãi về quyền sở hữu. Đó cũng là thời điểm chiến tranh thương mại leo thang. Ông Trump đe dọa sẽ áp thuế mọi mặt hàng nhập từ Trung Quốc và các công ty Mỹ thậm chí bị dân Trung Quốc kêu gọi tẩy chay.

Tuy nhiên hệ quả kéo theo là lần đầu tiên kể từ khi mở cửa nền kinh tế, Trung Quốc đứng trước viễn cảnh dòng vốn đầu tư nước ngoài bị đảo ngược, đe dọa tốc độ tăng trưởng. "Trung Quốc đẩy mạnh tuyên truyền rằng các công ty Mỹ vẫn muốn đến đây. Tesla nhận ra điều đó và nhanh chóng chớp lấy thời cơ để chiến thắng trong cuộc đàm phán", Kenneth Jarrett, cố vấn cao cấp tại Albright Stonebridge Group nhận định.

Musk gây sức ép để có quyền kiểm soát hoàn toàn, và đến tháng 4/2018 được cấp thuận. Tháng đó, Ủy ban cải cách và phát triển quốc gia Trung Quốc thông báo mức trần sở hữu 50% đối với nhà đầu tư nước ngoài trong ngành ô tô sẽ biến mất vào năm 2022, và đối với xe điện thì được miễn trừ ngay lập tức. 3 tháng sau, Tesla đạt được thỏa thuận với chính quyền Thượng Hải để xây dựng nhà máy công suất 500.000 xe mỗi năm.

Đầu năm 2019, lễ động thổ khởi công xây dựng nhà máy được tổ chức. Musk ca ngợi đây là nhà máy tân tiến nhất hành tinh, hơn nữa còn được xây dựng trong thời gian ngắn kỷ lục. Sau buổi lễ, Musk tới Bắc Kinh, mỗi bước đi đều được người hâm mộ Trung Quốc theo dõi sát trên mạng xã hội. Rất nhiều người bị ấn tưởng bởi việc Musk quyết định ăn tối tại một trong những nhà hàng lẩu nổi tiếng nhất Thượng Hải. Trong cuộc gặp với Thủ tướng Lý Khắc Cường, Musk nói "tôi yêu Trung Quốc".

Tháng 3 năm đó, vài ngân hàng quốc doanh chốt lại thỏa thuận cho Tesla vay 521 triệu USD để xây nhà máy. Thậm chí Tesla còn nhận được điều khoản quy định nếu doanh nghiệp vỡ nợ thì các ngân hàng sẽ chỉ có quyền pháp lý đối với các tài sản Tesla đã thế chấp. Nhà máy được phép hoạt động trước cả khi nhận được tất cả các giấy phép.

Khi Musk quay trở lại Trung Quốc vào tháng 8/2019 và có cuộc gặp với Bộ trưởng Giao thông Li Xiaopeng, cùng ngày hôm đó chính phủ Trung Quốc thông báo tất cả các ô tô của Tesla, dù được sản xuất ở đâu cũng đều sẽ được miễn mức thuế 10% đánh vào các phương tiện mới. Tính đến lúc có có tổng cộng 33 hãng xe nhận được ưu đãi này, và 32 hãng còn lại đều là công ty nội địa hoặc liên doanh.

Từ giữa năm 2019, Tesla bắt đầu cải tổ hoạt động ở Trung Quốc – mà trước đó trực thuộc khu vực Châu Á Thái Bình Dương. Tesla China trở thành 1 bộ phận độc lập trực tiếp báo cáo với trụ sở ở Mỹ. Tom Zhu, vị CEO gốc Trung và là người đã giám sát quá trình xây dựng nhà máy Thượng Hải, nhậm chức với mong muốn khiến Tesla Trung Quốc độc lập hơn và có nhiều quyền tự quyết hơn. Theo nguồn tin thân cận, Zhu đã yêu cầu nhân viên viết email bằng tiếng Trung Quốc bất cứ khi nào có thể.

Quá trình cải tổ cũng tăng cường quyền lực của Grace Tao, 1 cựu phóng viên của đài truyền hình trung ương CCTV. Ưu tiên hàng đầu của bà là đảm bảo Tesla sẽ nhận được sự hỗ trợ hết mức từ chính phủ Trung Quốc và bà đã thành công. Đầu tháng 12/2019, những chiếc xe Model 3 được sản xuất tại Trung Quốc được phê duyệt chính sách trợ giá và có giá chưa đến 25.000 nhân dân tệ (tương đương 3.900 USD) mỗi chiếc. Không lâu sau đó Tesla tiếp tục nhận được gói tín dụng trị giá hơn 1 tỷ USD từ một nhóm các ngân hàng quốc doanh.

Tham khảo Bloomberg