Hiện có một vài ý kiến đề xuất tăng thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với thuốc lá. Tuy nhiên, cũng có ý kiến cho rằng, cần đánh giá tác động của đề xuất này và xử lý triệt để thuốc lá lậu.
Tăng thuế phải đi cùng chống buôn lậu
Vừa qua, tại chương trình Kỳ họp bất thường lần thứ nhất - Quốc hội khóa XV, các đại biểu Quốc hội đã thảo luận tại tổ về Luật sửa đổi, bổ sung một số quy định của 8 luật, trong đó có Luật Thuế tiêu thụ đặc biệt.
Một số đại biểu Quốc hội đã có kiến nghị đề xuất tăng thuế tiêu thụ đặc biệt với một số sản phẩm như đồ uống có cồn hay thuốc lá. Bởi, đây là thời điểm phù hợp để thực hiện, vừa đảm bảo sức khỏe người dân, vừa tăng thu ngân sách và giảm các thiệt hại khác, hệ lụy về mặt xã hội".
Tuy nhiên, khi đặt vấn đề này lên bàn cân, nhiều chuyên gia cho rằng, đối với những đề xuất tăng thuế trong thời điểm dịch bệnh cần tính toán kỹ các tác động kinh tế - xã hội, lưu tâm tới cả những hệ lụy ngoài mong muốn, các đối tượng dễ bị tổn thương (công ăn việc làm, công nhân, nông dân...).
Ông Nguyễn Mạnh Cường - Phó Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp của Quốc hội - cho rằng, tăng thuế là vấn đề rất phức tạp, phải đánh giá tác động cẩn trọng. Bởi nếu như tăng thuế tiêu thụ thuốc lá phải đi đôi với chống buôn lậu thuốc lá.
Vì nếu chỉ tăng mà không chống được buôn lậu hiệu quả hơn thì sẽ phản tác dụng, dẫn đến kích thích buôn lậu thuốc lá, lúc đó lợi nhuận buôn lậu thuốc lá có khi còn cao hơn ma túy. Giá thuốc lá lên quá cao sẽ đẩy buôn lậu lên.
Thực tế, cuối năm 2021 và giai đoạn trước khi bước vào Tết Nguyên đán 2022, tức ngay sau khi Việt Nam tái mở cửa, tình hình buôn lậu thuốc lá ngay lập tức diễn biến phức tạp trở lại ở nhiều điểm nóng trên suốt các tuyến biên giới, đặc biệt ở các tỉnhAn Giang, Tây Ninh, Bình Phước, Long An, Đồng Tháp, Kiên Giang...
Với đặc điểm đường biên giới dài, lại thêm nhiều đường ngang, ngõ tắt, đường mòn, lối mở nên việc kiểm soát người, phương tiện qua lại biên giới vẫn luôn là thách thức cho các lực lượng chức năng trong công tác chống buôn lậu nói chung và thuốc lá nói riêng. Các đầu nậu đã vận chuyển thuốc lá lậu với số lượng lớn, nhiều chủng loại, bằng nhiều phương tiện như đường bộ, đường thủy từ khu vực biên giới về Việt Nam để tiêu thụ.
Ghi nhận tại thị trường cũng cho thấy, thuốc lá lậu ngày càng dễ dàng tiếp cận hơn, giá cả cạnh tranh hơn, nhất là những sản phẩm nhập lậu từ 15.000-30.000 đồng/bao. Các sản phẩm này không phải đóng bất kỳ loại thuế, phí nào và có thể mua dễ dàng tại các điểm bán lẻ, các chợ đầu mối, cạnh tranh trực tiếp với thuốc lá sản xuất trong nước hoặc nhập khẩu chính ngạch, vốn đang đóng góp mấy chục nghìn tỉ đồng cho ngân sách Nhà nước hàng năm.
Do đó, nhiều ý kiến cho rằng, Việt Nam nên tìm cách kiểm soát thuốc lá nhập lậu và các hoạt động kinh doanh bất chính đi kèm, sau đó việc tăng thuế TTĐB mới có thể phát huy tác dụng.
Kinh nghiệm thế giới
Tại Malaysia, theo một báo cáo của Oxford Economics, sau khi Chính phủ tăng thuế TTĐB gần 40% vào cuối năm 2015, thị phần thuốc lá hợp pháp tại Malaysia vào năm 2016 đã lập tức giảm 26%, sau đó tiếp tục giảm qua các năm. Đến năm 2020, đã giảm 42% so với năm 2015.
Điều đáng chú ý là lượng tiêu thụ thuốc lá nói chung tại Malaysia (bao gồm hợp pháp và bất hợp pháp) đã tăng đều khoảng 5%/năm, chủ yếu do thuốc lá lậu tràn ngập thị trường (ghi nhận giảm nhẹ vào năm 2020 do đại dịch COVID-19).
New Zealand là một ví dụ khác. Quốc gia này được biết đến với chính sách quản lý buôn lậu, bao gồm cả thuốc lá, khá hiệu quả trong nhiều năm. Một yếu tố khác hỗ trợ cho công tác chống thuốc lá lậu của New Zealand là vị trí địa lý cách xa các nước khác, không có đường biên giới tiếp giáp với các quốc gia lân cận.
Nhưng khi thuế tăng lên 73.8 cent/điếu (tốc độ tăng khoảng 22%) từ năm 2015 đến năm 2017, lượng thuốc lá lậu đã tăng hơn gấp đôi, số tiền thất thu thuế tăng gấp ba lần, lên tới 320 triệu NZD.
Điều đó cho thấy, ngay cả khi công tác buôn lậu thuốc lá được kiểm soát tốt, việc tăng thuế, đặc biệt là tăng đột ngột vẫn có thể tiềm ẩn những nguy cơ gây thiệt hại cho nền kinh tế, tăng thất thu ngân sách, thậm chí còn tăng sản lượng tiêu thụ, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe người tiêu dùng.
Do đó, các chuyên gia cho rằng, việc điều chỉnh phương thức thu thuế, nếu có, nên được Quốc hội và Chính phủ thảo luận và chuẩn bị trong giai đoạn 2023 - 2025 khi tác động của dịch COVID-19 hạ nhiệt, doanh nghiệp đã hồi phục và sẵn sàng trở lại đường đua nhằm cạnh tranh với hàng lậu.