5h42 phút sáng ngày 8/3 theo giờ London, thị trường nickel - thành phần chính của thép không gỉ và là nguyên liệu thô quan trọng bậc nhất trong việc sản xuất pin xe điện - bắt đầu hỗn loạn. Thông thường, thời gian này, những nhà giao dịch nickel đáng lẽ chỉ nhìn qua bảng giá khi đang uống cốc cafe rên đường tới văn phòng. Nhưng ngày hôm đó, cả thị trường nhìn chằm chằm vào màn hình máy tính, quan sát sự biến động của giá hàng hóa.

Giá nickel trong các phiên giao dịch thường chỉ biến động vài trăm USD mỗi tấn. Trong gần thập kỷ, giá bán kim loại này chỉ trong biên độ 10.000-20.000 USD mỗi tấn.

Nhưng ngày 7/3, nickel đã nhảy vọt, tăng 66% lên hơn 48.000 USD mỗi tấn. Những nhà giao dịch trên thị trường nhìn vào bảng điện tử với những cảm xúc trái ngược, sự pha trộn giữa sợ hãi và bất ngờ. Sau khi vượt qua mức đỉnh lịch sử vào 5h42 sáng 8/3, giá nickel gây choáng váng khi vọt thêm 30.000 USD chỉ sau vài phút. Hơn 6h sáng, chưa tới 20 phút sau khi vượt đỉnh lịch sử, kim loại này cán mốc 100.000 USD mỗi tấn.

Với những người giao dịch trên thị trường hàng hóa, giá tăng không phải lúc nào cũng là tin tốt. Những nhà khai thác, thương nhân và các công ty sản xuất thường sử dụng thị trường hàng hóa để bán khống, đặt cược vào khả năng giá giảm như một cách để cân bằng rủi ro. Và khi giá hàng hóa biến động mạnh theo hướng ngược lại, họ có thể bị ảnh hưởng bởi các cuộc gọi ký quỹ quy mô lớn hoặc yêu cầu nộp thêm tiền để đảm bảo tỷ lệ an toàn của giao dịch.

Người đứng đầu một công ty môi giới kim loại tại London không khỏi choáng váng khi nhớ lại đã cảm thấy khi theo dõi thị trường ngày hôm đó, nhận ra giá tăng vọt có ý nghĩa như thế nào đối với công ty, thị trường và ngành kim loại toàn cầu. "Đây là 18 phút ám ảnh cuộc đời tôi", một giám đốc điều hành nói với Bloomberg.

Giá nickel tăng đột biến 250% trong vòng chưa đầy 24 giờ đã đẩy ngành kim loại này vào hỗn loạn, gây thiệt hại hàng tỷ USD cho các nhà giao dịch đặt cược ngược chiều và khiến Sàn giao dịch kim loại London (LME) phải ngừng giao dịch lần đầu tiên sau ba thập kỷ. Diễn biến này cũng đánh dấu sự gián đoạn ở quy mô thị trường, lần đầu tiên kể từ khi Nga mở chiến dịch quân sự tại Ukraine, cho thấy việc loại bỏ một trong những nhà xuất khẩu tài nguyên lớn nhất thế giới khỏi hệ thống tài chính đang có tác động lớn đến mức nào.

Đà tăng vọt của nickel phần lớn được thúc đẩy bởi hoạt động "ép mua" (short squeeze) tập trung vào nhà tài phiệt Trung Quốc Xiang Guangda, người đã đặt cược lớn rằng giá nickel sẽ giảm. Sức ép khi giá hàng hóa tăng cao khiến các nhà giao dịch mở vị thế bán ở trong tình hình tài chính khó khăn, buộc họ hoặc các nhà môi giới và ngân hàng thay mặt họ phải đóng vị thế, điều này có thể khiến giá tăng cao hơn nữa. Những người khác trên thị trường cũng có thể đẩy giá lên với dự đoán này. Đà tăng điên cuồng của giá nickel được so sánh với tình trạng "ép mua" đã xảy ra với các "cổ phiếu meme" như GameStop trong năm ngoái.

Điểm khác biệt giữa hai sự kiện này là nickel "chạm" tới nền kinh tế toàn cầu. Kim loại này xuất hiện trong mọi ngôi nhà.

"Đây là lần biến động dữ dội nhất trên thị trường kim loại mà tôi từng thấy trong sự nghiệp của mình", Mark Hansen, giám đốc điều hành của công ty giao dịch Concord Resources, cho biết. "Thị trường đã có một sự điên cuồng dựa trên suy đoán giá hàng hóa tăng vọt. Mọi người quên rằng đây không phải là nhà bán lẻ trò chơi điện tử, nó là một hàng hóa vật chất quan trọng".

Manh nha của sự kiện này bắt đầu vào năm ngoái, khi nickel, giống như tất cả hàng hóa khác, đang tăng giá từ mức thấp do ảnh hưởng của đại dịch Covid-19. Nhà tài phiệt Trung Quốc không tin đà tăng sẽ kéo dài. Công ty của ông ấy bắt đầu tăng vị thế bán trên sàn giao dịch kim loại London (LME).

Những "người chơi" trên LME là sự kết hợp của các công ty kim loại, những công ty khai thác để bù đắp rủi ro về giá và các quỹ sử dụng các công cụ phái sinh để đầu cơ. Tuy nhiên, các hợp đồng giao dịch trên LME được hỗ trợ bằng kim loại vật chất trong một mạng lưới các kho hàng trên khắp thế giới, cung cấp mối liên kết trực tiếp với ngành công nghiệp kim loại.

Xiang cũng không chỉ là một nhà đầu tư tài chính đặt cược "trên giấy". Nhà tài phiệt sinh năm 1958 là một trong những đại gia hàng đầu về kinh doanh nickel. Công ty của ông bắt đầu sản xuất khung cửa và cửa ôtô tại Ôn Châu, miền đông Trung Quốc. Xiang tiếp tục đi tiên phong trong các phương pháp mới để sản xuất nickel và thép không gỉ, đưa Tsingshan trở thành nhà sản xuất lớn nhất thế giới về cả hai loại này. Ông cũng được đặt biệt danh là "Big Shot" trong giới hàng hóa Trung Quốc. Những người biết Xiang nói rằng ông ấy tin tưởng tuyệt đối vào bản thân và không ngần ngại đặt cược lớn vào tầm nhìn bản thân mình cho tương lai.

Tại sao Xiang phải đặt cược giá nickel giảm khi kinh doanh mặt hàng này? Xiang muốn tăng đáng kể sản lượng của Tsingshan bằng cách sản xuất cái gọi là một loại nickel mạ cho pin xe điện. Công ty này có kế hoạch sản xuất 850.000 tấn nickel trong năm nay, tăng 40% so với năm trước. Trong khi chỉ có một số nhà quan sát tin rằng Tsingshan có thể đạt được mức đó, Xiang có niềm tin tuyệt đối. Và hậu quả rõ ràng của việc quá nhiều nickel tung ra thị trường, theo Xiang, là giá của nickel sẽ giảm.

Tuy nhiên, không phải tất cả mọi người đều bi quan về giá nickel như Xiang. Một số quỹ đầu cơ đã mở vị thế mua với hợp đồng nickel để đặt cược vào sự bùng nổ xe điện. Nhà giao dịch hàng hóa khổng lồ Glencore đặt cược vào khả năng tăng giá của kim loại này trên LME. Vào đầu năm nay, nhà giao dịch này đã nắm quyền sở hữu hơn một nửa lượng nickel hiện có trong các kho của LME. Dù vậy, hầu hết các nhà phân tích đứng về phía Xiang, ít nhất là trong trung hạn, bởi niềm tin rằng sản xuất nickel - do Tsingshan và các đối thủ cạnh tranh ở Indonesia dẫn đầu - sẽ vượt nhu cầu của thị trường.

Nhưng mọi thứ đã thay đổi khi Nga mở chiến dịch quân sự tại Ukraine. Nga là nhà sản xuất nickel lớn thứ ba thế giới và là nhà xuất khẩu nickel tinh luyện lớn nhất. Mặc dù xuất khẩu nickel của Nga không bị nhắm mục tiêu bởi các lệnh trừng phạt, nhưng những thương nhân tại Mỹ và châu Âu vẫn tìm kiếm các lựa chọn thay thế.

Giá nickel đã tăng mạnh hơn trong tuần sau khi Nga mở chiến dịch quân trị. Đối với vị thế bán ngắn hạn của Xiang, điều này là cơn ác mộng. Khi giá nickel tăng lên, các nhà giao dịch mở vị thế bán khống, như Xiang, phải đối mặt với khả năng bị gọi ký quỹ (call margin). Họ phải tích trữ nhiều tiền mặt hơn để bù đắp các khoản lỗ có thể xảy ra.

Trong khi các nhà đầu tư bán khống cổ phiếu muốn giá giảm xuống, trên thị trường hàng hóa, nhiều nhà sản xuất, thương nhân sử dụng cách thức này như một biện pháp phòng vệ, chống lại khả năng giảm giá đối với hàng hóa mà họ nắm giữ trong kho. Về lý thuyết, bất kỳ sự thay đổi giá nào trên thị trường kỳ hạn sẽ bù đắp cho những thay đổi về giá của hàng tồn kho, miễn là các nhà giao dịch có thể đáp ứng các tỷ lệ an toàn ký quỹ.

Không rõ Xiang xem vị trí bán chỉ đơn thuần là một công cụ phòng vệ rủi ro hay một cuộc đánh cược đầu cơ ở mức độ nào đó. Lịch sử của thị trường hàng hóa không thiếu những câu chuyện về các nhà sản xuất và thương nhân, từ Metallgesellschaft đến Sumitomo, đã làm mờ ranh giới giữa phòng vệ rủi ro và đầu cơ, cuối cùng là kết thúc với khoản lỗ hàng tỷ USD.

Vào cuối tháng 2 và đầu tháng 3, Tsingshan đã thanh toán các cuộc gọi ký quỹ đúng hạn. Sau đó, vào ngày 7/3, giá nickel bắt đầu tăng theo đường parabol, tăng từ 30.000 USD một tấn lên hơn 50.000 USD. Các nhà môi giới LME và khách hàng của họ đã liên tục bị yêu cầu nộp thêm tiền ký quỹ để đảm bảo tỷ lệ an toàn. Một số công ty môi giới lớn đã nhận được các cuộc gọi ký quỹ gần 1 tỷ USD trong một ngày.

Tsingshan thậm chí còn lớn hơn, khoảng 3 tỷ USD, theo tính toán của Bloomberg dựa trên tổng vị thế bán mà công ty này thực hiện, ngay cả sau khi Xiang đã đóng một phần vị thế trong những tuần trước. Công ty đã thanh toán một số yêu cầu ký quỹ, nhưng nghĩa vụ tài chính còn cao hơn quy mô tiền mặt và tiền gửi ngân hàng hiện có. Một nguồn tin cho biết, trong ngày giá nickel tăng đột biến, Tsingshan bắt đầu chật vật để trả các khoản call margin.

Nhưng vấn đề không chỉ liên quan đến Tsinghan. Các ngân hàng và nhà môi giới cho công ty này, bao gồm JPMorgan Chase, BNP Paribas và Standard Chartered, rơi vào tình thế khó.

Các nhà băng này đã bù đắp các giao dịch của họ với Tsingshan bằng cách đặt các vị thế bán của riêng họ trên LME. Giờ đây, chính họ phải trả tiền ký quỹ trên sàn giao dịch trong khi không nhận được tiền ký quỹ từ Tsinghan. Một số nhà môi giới bắt đầu vội vàng mua lại các hợp đồng nickel, khiến giá nickel tăng cao hơn bao giờ hết. Điều này tạo thành một mô hình ép mua cổ điển, vì khoản lỗ lớn của Tsingshan, các công ty môi giới và các thương nhân khác đã tạo ra một chu kỳ tăng liên tục. Lúc này, toàn bộ ngành công nghiệp nickel rơi vào khủng hoảng.

LME đã triệu tập "ủy ban đặc biệt", một nhóm các chuyên gia về kim loại và pháp lý có quyền ban hành các quy tắc khẩn cấp cho thị trường. Họ đã tổ chức một cuộc gọi vội vã vào tối 7/3, nhưng quyết định sau cùng vẫn cho phép thị trường nickel tiếp tục giao dịch.

Vào lúc 1h sáng ngày 8/3, thị trường bắt đầu giao dịch. Matthew Chamberlain, giám đốc điều hành của LME, đã thức để theo dõi. Lúc đầu mọi việc có vẻ êm đềm, giá nickel dao động quanh mức 50.000 USD một tấn, và Chamberlain đi ngủ. Ông ấy bị đánh thức bởi một cuộc điện thoại lúc 5h30 sáng khi thị trường nickel biến động. Điều tệ hơn cũng xuất hiện, sự hỗn loạn còn lan sang các thị trường khác. Giá kẽm tăng vọt 15% trong vài phút lên mức cao kỷ lục, rồi lại sụp đổ.

Ủy ban đặc biệt của LME đã tổ chức một cuộc họp gấp vào khoảng 6 giờ sáng. Bây giờ họ nhận ra rằng phải tạm ngừng giao dịch. Vào lúc 8h15 sáng, màn hình điện tử ngừng nhấp nháy, vài giờ trước khi phiên giao dịch trực tiếp bắt đầu. Giá nickel đóng băng, dưới mức cao kỷ lục nhưng vẫn ở ngưỡng tới 80.000 USD mỗi tấn. Ngay sau đó Chamberlain và các giám đốc điều hành khác tại sàn giao dịch bắt đầu nhận được các cuộc điện thoại điên cuồng từ các nhà môi giới LME.

Tsingshan không phải là công ty nickel duy nhất đang gặp khó khăn, vấn đề họ là công ty lớn nhất.

Nhiều nhà sản xuất, nhà giao dịch và nhà đầu cơ mở vị thế bán trên LME đã phải đối mặt với các cuộc gọi ký quỹ lớn hơn nhiều lần so với mức họ chuẩn bị. "Khi giá nickel vọt tới 100.000 USD, bạn có thể cảm thấy sự nguy hiểm và bạn biết các công ty đang đấu tranh cho sự tồn tại".

Với mức giá hiện tại của nickel, bản thân các nhà môi giới sẽ không thể thanh toán các lệnh ký quỹ. Bốn hoặc năm công ty môi giới là thành viên của LME sẽ rơi vào tình trạng mất thanh khoản, một cú sốc có thể tàn phá ngành công nghiệp kim loại toàn cầu.

"Biến động giá vào ngày 8/3 đã tạo ra rủi ro hệ thống cho thị trường", LME cho biết hai ngày sau đó. Sàn giao dịch này bày tỏ sự "lo ngại nghiêm trọng về khả năng những người tham gia thị trường có thể đáp ứng các cuộc gọi ký quỹ, và điều này làm tăng nguy cơ vỡ nợ đáng kể". Mặc dù vậy, Chamberlain khẳng định ngày 9/3 rằng khả năng thanh toán của LME không bao giờ bị nghi ngờ.

LME đã đưa ra một quyết định gần như chưa từng có tiền lệ. Sàn giao dịch này đã hủy tất cả các giao dịch diễn ra vào sáng 8/3, với quy mô khoảng 3,9 tỷ USD theo tính toán của Bloomberg.

Các sàn giao dịch đôi khi hủy bỏ phiên giao dịch khi công nghệ gặp trục trặc hoặc sự cố "ngón tay mập" - lỗi thao tác nhập liệu. Nhưng thực tế, quyết định của LME lần này là rất bất thường. Quyết định này có nghĩa là các nhà giao dịch sẽ không cần phải trả các yêu cầu nộp ký quỹ dựa trên giá nickel 80.000 USD mỗi tấn. Quyết định hủy giao dịch sáng 8/3 đã đảo ngược thị trường, với giá đóng cửa được tính vào cuối ngày 7/3 ở mức 48.078 USD.

Ngay cả khi đã hủy giao dịch, khách hàng của các nhà môi giới LME cũng không trả được khoảng 500 triệu USD tiền ký quỹ liên quan đến các vị thế bán của họ. Tsingshan chiếm khoảng một nửa số tiền đó. Và con số này chỉ là một phần của vị thế bán mà Tsingshan nắm giữ, ước tính khoảng 30.000 tấn được thực hiện trực tiếp trên LME. Công ty còn mở vị thế bán thêm 120.000 tấn hoặc hơn nữa trong các giao dịch song phương với các ngân hàng như JPMorgan và Standard Chartered.

Quyết định của LME ngay lập tức vấp phải làn sóng phản đối.

Các nhà đầu tư mở vị thế mua trong phiên hỗn loạn ngày 8/3 đã rất tức giận, trong đó có một số tên tuổi lớn trên Phố Wall. Các giám đốc điều hành của Goldman Sachs Group bày tỏ sự không hài lòng trước quyết định hủy giao dịch của Chamberlain. Các giám đốc điều hành tại Tower Research Capital, một trong những nhà tạo lập thị trường lâu đời nhất của Phố Wall, cho biết sẽ xem xét lại tư cách thành viên trên LME.

Giám đốc điều hành của LME đã bảo vệ việc hủy bỏ giao dịch. "Trách nhiệm cơ bản của LME là ổn định thị trường. Tôi tin rằng mức giá được thấy trong phiên giao dịch đó không phản ánh thực tế nhu cầu thị trường", Chamberlain nói.

Vị thế bán của Xiang đã bị lỗ hàng tỷ USD, nhưng nhà tài phiệt Trung Quốc không nản lòng. Ông ấy nói với các ngân hàng rằng muốn duy trì lệnh giao dịch và yêu cầu họ tiếp tục hỗ trợ bất chấp thua lỗ. Không rõ liệu Xiang có thể duy trì các lệnh bán được không. Một giải pháp cho tình huống này có thể là Glencore và Xiang đạt được một thỏa thuận sử dụng các vị trí mua của Glencore để hủy bỏ một số vị thế bán của Xiang. Tuy nhiên, không bên nào có vẻ rất quan tâm đến ý tưởng này.

Chính phủ Trung Quốc cũng có thể đóng một vai trò nào đó. Xiang nói với các bên liên quan rằng Bắc Kinh gần đây ủng hộ ông. Có một điều chắc chắn là nếu Xiang có thể vượt qua cơn bão này, công ty sản xuất nickel Tsingshan sẽ được hưởng lợi từ mức giá cao hơn, bù đắp cho khoản lỗ trong ngắn hạn.

Nhưng đối với LME, tương lai hiện vẫn không rõ ràng. Sàn giao dịch này vẫn chưa thông báo ngày giao dịch nickel trở lại. Lý tưởng nhất là LME nên đợi cho đến khi Xiang đạt được giải pháp với các ngân hàng và nhà môi giới. Trong khi đó, thị trường nickel đang tăng giá, các nhà giao dịch không thể thoát khỏi vị thế của họ và hàng tỷ USD bị ràng buộc trong các cuộc gọi ký quỹ.

Một số người nghĩ rằng điều này có thể báo trước sự kết thúc của chính sàn giao dịch này. "LME rất có thể sẽ sụp đổ một cách chậm chạp, tự gây ra bởi việc đánh mất niềm tin của thị trường. Tuy nhiên, LME đã vượt qua nhiều vụ bê bối trước đó trong lịch sử 145 năm", Mark Thompson nhận xét.

Những vụ bê bối trong quá khứ từng buộc LME phải cải cách. Giờ đây, nhiều người tin rằng sàn giao dịch này có khả năng đưa ra các biện pháp nhằm tăng tính minh bạch. Hầu hết người tham gia thị trường đều mong giá nickel sẽ giảm trở lại khi cuộc khủng hoảng liên quan đến vị thế bán khống của Xiang được giải quyết.

Nhưng những tác động của sự kiện này có thể được cảm nhận theo những cách khác. Một số nhà giao dịch bị ảnh hưởng đã chuẩn bị thực hiện các hành động pháp lý chống lại LME. Cũng có những nhà giao dịch đưa ra kế hoạch từ bỏ hợp đồng nickel của LME, một động thái sẽ làm giảm tính thanh khoản của thị trường.

Trong khi đó, Mark Hansen cho rằng các nhà đầu tư tài chính giao dịch nickel vào tuần trước lẽ ra phải chuẩn bị cho việc LME can thiệp. "LME cuối cùng vẫn là một thị trường giao dịch kim loại vật chất. Bất kỳ ai sử dụng sàn giao dịch hàng hóa này cũng cần hiểu điều đó, LME không chỉ là một sòng bạc", Hansen nói.

Minh Sơn (theo Bloomberg)