Cá mòi là một loài cá sống ở vùng biển và vùng nước lợ ở cửa sông Hàn (TP Đà Nẵng), nhưng vào xuân, cũng là mùa sinh sản, chúng lại ngược dòng lên đập Ba-ra An Trạch (đoạn sông Yên chảy qua hai xã Hòa Khương - Hòa Tiến, huyện Hòa Vang, TP Đà Nẵng) để đẻ trứng.

Ngư dân dùng lưới đánh bắt cá mòi về bán tại chợ Lệ Trạch, chợ Túy Loan (huyện Hòa Vang) với giá mỗi ký là 50.000 đồng (con lớn).

Vào mùa xuân, khi tiết trời trở nên ấm áp hơn và dòng sông Yên trở nên trong xanh, từng đàn cá mòi lại ngược dòng lên đây rất nhiều.

Mặc dù cá mòi cũng có thể xuất hiện tại một số sông khác như sông Túy Loan, sông Cu Đê…, nhưng người dân trong khu vực đều cho rằng cá mòi ở sông Yên là "lộc trời cho" với phẩm chất tuyệt vời để phân biệt với cá mòi các nơi khác.

Hương vị cá mòi sông

Ba-ra An Trạch là một công trình thủy lợi tầm cỡ quốc gia, nằm trên sông Yên, giữa hai xã Hòa Khương và Hòa Tiến.

Khu vực này có loài cá mòi sông được xem là "đặc sản", cứ sau Tết Nguyên đán, cá từ các vùng nước lợ ngược dòng lên đây đẻ trứng.

Mỗi chiều, dưới đoạn sông này, hàng chục chiếc ghe ngược xuôi thả lưới bắt cá mòi, điểm xuyết cho dòng sông những nét chấm phá như một bức tranh thủy mặc.

Có những năm, cá mòi ức nước, lên đây đẻ trứng, "cao hứng" từng đàn cá chao lượn và phóng mình lên mặt nước trắng lấp lánh, tung bọt nước trắng xóa và thoang thoảng "hương" cá mòi theo hơi nước bay lên, đứng trên cầu vừa thấy, vừa nghe, vừa thưởng thức mùi hương cá mòi sống độc đáo này…

Rất riêng và rất lạ

Với cái hương vị cá mòi rất riêng lạ và đặc biệt này, du khách có thể mua một ít cá mòi về nướng chấm muối tiêu chanh hoặc chiên giòn chấm nước mắm gừng, ăn với cơm cũng ngon, hoặc "nhắm" rượu cũng ngon.

Nhưng món được nhiều người tấm tắc khen "Thiên hạ đệ nhất ngon" là cặp trứng trắng ngà, vừa nóng, thơm, bùi và béo béo. Bạn đã ăn một lần, thế nào bạn cũng tìm gắp thêm một lần trứng nữa và cái hương vị của nó có lẽ suốt đời khó quên!

Cư dân sinh sống ven bờ sông Yên đến mùa cá mòi thường chế biến các món ăn từ loài cá này rất phong phú và hấp dẫn, đậm đà bản sắc quê hương như các món: mì Quảng nhưn cá mòi, chả cá mòi chiên, ram cá mòi, gỏi cá mòi, cháo cá mòi, cá mòi nướng, cá mòi chiên.

Cá mòi vừa đánh bắt từ sông lên còn tươi rói, rửa sạch, khứa ngang nhiều vết trên thân đem chiên giòn; để món ăn được ngon hơn, đánh sơ vảy, chặt bỏ đầu, đuôi và đưa vào máy xay nhuyễn với gia vị để làm chả cá mòi.

Trong nồi nhưn của mì Quảng, ngoài các món phụ như thịt heo ba chỉ, tôm sông, có món cá mòi um, chả cá mòi chiên dậy mùi, thơm béo ngậy.

Món mì Quảng cá mòi sẽ hấp dẫn, thi vị hơn khi chan thêm một chất phụ gia được chế biến từ trứng cá mòi.

Khi mổ cá mòi, lấy trứng để riêng, sau khi rửa sạch và nêm nếm gia vị, bột nêm để khoảng 10 phút sau khử dầu phụng thứ thiệt với hành, tỏi cho nóng già (bốc khói), sau đó bỏ trứng cá mòi vào khuấy đều, thêm ít nước có bột gạo (có pha ít bột nghệ) để dung dịch hơi đặc lại.

Mì Quảng nhưn cá mòi ăn kèm với rau sống bắp chuối, ớt xanh quả dài, bánh tráng mè nướng giòn vàng ruộm, ăn theo kiểu chân chất nhà nông, đưa bát mì lên miệng, dùng đũa "lua" hai, ba lần mì vào miệng và cắn ớt xanh nghe cái "bụp", mồ hôi túa ra mới ngon và đúng điệu nông dân "miệt vườn" thứ thiệt.

Các lão ngư hành nghề đánh bắt cá mòi trên sông Yên cho hay những năm trước đây, khi cá mòi nhiều, đánh bắt với số lượng lớn, cả đoạn sông này kẻ mua người bán cá mòi rộn ràng "trên bến dưới thuyền".

Vào thời điểm này, chỉ cần hai chiếc ghe được kẹp sát nhau, cá mòi sẽ theo đường luồng chảy giữa hai chiếc ghe đó. Người đánh cá chỉ cần ngồi trên ghe và cầm vợt xúc cá đến khi "mỏi tay, mỏi cổ".

Trong những ngày tháng giêng nắng ấm, lượng cá đánh bắt nhiều, nếu không ăn, bán hết thì người đánh cá sẽ phơi khô cá hoặc muối chua để bán.

Cho nên, quê tôi vẫn còn câu ca lưu truyền: "Tháng ba ăn "lộc Ba-ra" / thơm ngon, bùi béo, đậm đà hương quê / Cá mòi hương vị khỏi chê / Chiên giòn nhắm rượu là mê ly liền…".