Châu Âu đang "đánh cược lớn" trong đề xuất cấm nhập khẩu than đá từ Nga, khi chiến lược này có thể gây ra tình trạng thiết hụt năng lượng và cắt điện luân phiên tại "lục địa già", trong khi phần còn lại của thế giới đang phải đối phó với tình trạng giá năng lượng tăng mạnh.

Nga là nước cung cấp than nhiệt hàng đầu cho châu Âu. Trong bối cảnh Liên minh châu Âu (EU) đang cùng với Mỹ áp dụng lập trường cứng rắn với Nga, EU đang có ý định cấm nhập khẩu than đá từ Nga. Vấn đề là không có một nguồn cung rõ ràng nào có thể thay thế cho lượng than đá khổng lồ mà EU nhập khẩu từ Nga, và chiến lược này có thể gây ra hiệu ứng domino, khiến toàn thế giới thiếu hụt nguồn cung than đá.

Giá than đá đang tăng mạnh trong một thị trường vốn đã thắt chặt suốt nhiều tháng qua. Giá than đá tại châu Âu đã tăng 14% lên mức cao nhất ba tuần qua trong phiên 5/4 sau khi có tin tức về lệnh cấm được đề xuất nói trên, trong đó giá than kỳ hạn đã tăng gấp đôi kể từ đầu năm. Giá than đá tiêu chuẩn bị châu Á đã chạm mức cao nhất từ trước đến nay trong tháng Ba, trong khi giá than tại Mỹ đã lần đầu tiên trong 13 năm qua vượt ngưỡng 100 USD/tấn trong tuần trước.

Ông Fabian Ronningen, chuyên gia phân tích tại công ty tư vấn năng lượng Rystad Energy (Na Uy), cho rằng lệnh trừng phạt được đề xuất lần này có thể tàn phá hoạt động nhập khẩu than đá của châu Âu. Ông cho biết châu Âu có thể nhập khẩu một phần than đá từ các thị trường khác, nhưng nhìn chung, thị trường than đá toàn cầu đang rất thắt chặt.

Không chỉ nguồn cung thắt chặt mà EU còn phải đối mặt với các vấn đề về logistics khi đột ngột chuyển hướng sang các nguồn cung mới. Vị trí địa lý năm gần châu Âu của Nga lâu nay vẫn là một trong một những lợi thế lớn trong một thị trường phụ thuộc vào các chuyến hàng nặng kéo dài nhiều ngày. Giờ đây, những người mua ở châu Âu phải tìm nguồn cung thay thế từ các nơi xa xôi khác, như Nam Phi, Australia và Indonesia, với chất lượng than đá khác nhau.

Ông Jake Horslen, chuyên gia phân tích của công ty dịch vụ thông tin năng lượng và hàng hóa S&P Commodities Insights (Mỹ), cho biết than đá của Nga là nguồn cung gần nhất, rẻ nhất và đối với các thị trường như Đức thì đó là loại than có quy cách phù hợp nhất về hàm lượng nhiệt và sulphur" để sản xuất điện. Vì thế, ông cho rằng lệnh cấm của EU sẽ đặt ra một thách thức lớn đối với các người mua châu Âu.

Trong dài hạn, triển vọng với than đá, loại nhiên liệu hóa thạch gây ô nhiễm nhiều nhất, hoàn toàn không "sáng sủa". Nhưng giờ đây, thị trường than đá đang "bùng nổ" trong bối cảnh châu Âu đang ứng phó với sự thiếu hụt nguồn cung khí tự nhiên và hoạt động tiêu thụ nhiên liệu đang tăng mạnh trong thời kỳ phục hồi từ đại dịch COVID-19. Theo công ty nghiên cứu Ember, lượng khí thải carbon trên toàn cầu từ lĩnh vực năng lượng đã tăng lên mức cao kỷ lục trong năm ngoái.

Một tàu chở than ở cảng Newcastle, nơi xuất khẩu 93% lượng của Australia ra nước ngoài. Hình minh họa. (Ảnh: Peter Lorimer).

Gia tăng sản lượng than đá để đáp ứng nhu cầu là một việc khó khăn. Thị trường này đang chịu ảnh hưởng bởi sự gián đoạn trong hoạt động vận chuyển bằng đường sắt, các đợt bùng phát dịch COVID-19 và cả lệnh cấm xuất khẩu tạm thời của Indonesia, nước xuất khẩu than đá lớn nhất thế giới. Các chuyên gia của ngân hàng Bank of America Corp. cho biết sự gián đoạn nguồn cung than đá từ Nga chỉ là diễn biến mới nhất trong một loạt vấn đề về nguồn cung đã "ám ảnh" thị trường này kể từ đầu năm ngoái.

Bất cứ lệnh cấm nào đối với than đá của Nga cũng sẽ gây áp lực lên nguồn cung vốn đã căng thẳng của châu Âu. Theo khảo sát hàng tuần của công ty Argus Media, lượng than đá dự trữ ở các bảng tại Amsterdam, Rotterdam và Antwerp vẫn đang ở mức thấp nhất trong ít nhất sáu năm qua.

Châu Âu mua hai loại than đá từ Nga, than nhiệt dùng trong sản xuất điện và than luyện kim dùng trong sản xuất thép. Nga chiếm đến 70% lượng than nhiệt nhập khẩu của EU, trong đó Đức và Ba Lan đặc biệt phụ thuộc vào nguồn cung này. "Lục địa già" đang ngày càng phụ thuộc vào Nga hơn vì sản lượng của họ đang sụt giảm. Năm 2020, châu Âu nhập khẩu 57 triệu tấn than nhiệt từ Nga, theo số liệu của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA).

Công ty năng lượng EnBW Energie Baden-Wuerttemberg AG của Đức tháng trước cho biết đã bắt đầu đa dạng hóa việc mua than đá để giảm sự phụ thuộc vào Nga, nhưng việc chuyển đổi hoàn toàn nguồn cung chỉ có thể diễn ra trong trung hạn. Công ty này, vốn nhập khẩu hơn 80% lượng than của mình từ Nga trong năm ngoái, cũng cho biết việc mua than đá từ các nước khác như Australia và Nam Phi sẽ tốn kém hơn.

Và dù Mỹ đã vào cuộc để giúp châu Âu loại bỏ dần khí đốt từ Nga, điều tương tự khó có thể xảy ra với than đá. Các công ty khai thác đã bán phần lớn sản lượng của mình theo các hợp đồng dài hạn và không thể tăng sản lượng vì đã đóng cửa các mỏ suốt nhiều năm. Các vấn đề này còn trở nên phức tạp hơn với sự thiếu hụt lao động và những thách thức trong hoạt động logistics, khiến việc vận chuyển thân hàng tấn than đá từ các mỏ đến cảng trở nên khó khăn.

Thị trường khí tự nhiên thắt chặt đã gây ra tình trạng thiếu năng lượng tại thời điểm mà năng lượng gió và hydro còn chưa ổn định ở nhiều nơi. Châu Âu và châu Á là những khu vực bị tác động mạnh nhất, với giá cả tăng chóng mặt, tình trạng mất điện xảy ra thường xuyên ở nhiều nơi như Ấn Độ, trong khi Trung Quốc phải đối mặt với tình trạng thiếu năng lượng.

Trong khi đó, nhiều chuyên gia phân tích đã có những đánh giá thận trọng đối với sự phụ thuộc của nhiều nước châu Âu vào Nga, kể cả trước khi xảy ra xung đột tại Ukraine. Đức, Hà Lan, Thổ Nhĩ Kỳ và Ba Lan nhập khẩu tổng cộng gần 25% tổng lượng than đá xuất khẩu của Nga trong năm 2021, theo số liệu của Cơ quan quản lý thông tin năng lượng Mỹ.

Khoảng 10% lượng điện của Đức được sản xuất từ than cứng, và khác với Pháp, nước này hầu như không có năng lượng hạt nhân để dự phòng, khi các nhà máy còn lại cuối cùng đã đóng cửa trong năm nay trong quá trình chuyển đổi sang năng lượng tái tạo. Thế nhưng, Bộ trưởng Kinh tế Đức Robert Habeck vẫn cho biết Đức có thể loại bỏ than đá của Nga trước cuối năm nay.

Theo ông Thierry Bros, giáo sư của Viện nghiên cứu chính trị Paris, sự phụ thuộc vào Nga đã hạn chế khả năng của châu Âu trong việc ban hành các lệnh trừng phạt đối với các loại nhiên liệu khác. Ông Bros cho biết: "Vì mối quan hệ quá gần gũi với Nga của Đức và Hungary, chúng tôi bị ‘mắc kẹt’ với việc chỉ có thể cấm than đá (của Nga), vốn là một khởi đầu tốt nhưng chưa đủ".

* Mời quý độc giả theo dõi các chương trình đã phát sóng của Đài Truyền hình Việt Nam trên TV Online và VTVGo!