Với Việt Nam, từ lâu phố cổ Hà Nội và phố cổ Hội An là hai điểm đến vang danh quốc tế.

Trong khi ấy, TP.HCM cũng có các phố cổ độc đáo, đậm tính Sài Gòn, rất cần khám phá và tôn tạo để làm giàu thêm tích sản văn hóa và kinh tế không riêng cho TP.HCM mà còn cho cả nước.

Ký ức 300 năm

Mới đây, Nhà xuất bản Trẻ vừa tái bản sách Ký ức lịch sử Sài Gòn và vùng phụ cận của Petrus Trương Vĩnh Ký. Đây là một trong những "cổng vào quá khứ" quan trọng, giúp chúng ta tìm lại nhiều dấu vết Sài Gòn xưa trước khi người Pháp đến.

Theo Petrus Ký, vào đầu thế kỷ 19, xung quanh tòa thành Gia Định có đến 40 xóm làng nông nghiệp và thủ công, cùng nhiều chợ búa tấp nập.

Theo chỉ dẫn của ông, có thể nhận ra ở vùng đất từ bến Bạch Đằng ngày nay đổ vào, ra đến quận 5 từng có nhiều hàng phố và chợ chuyên kinh doanh. Chúng mang những cái tên rất mộc mạc, phản ánh nhiều loại ngành nghề và sinh hoạt thị dân phong phú.

Mở đầu là chợ Sõi ở bờ sông, chợ Vải (khu vực Kho bạc và chợ Cũ) bên dòng kinh dẫn vào cổng thành. Kế đến là chợ Da Còm (khu vực Bảo tàng thành phố và Thư viện Khoa học tổng hợp), sát bên là xóm Thầy Bói và xóm Thợ Tiện. Trở lên phía công viên Chi Lăng và Nhà hát lớn, khu này có xóm Hàng Đinh.

Về hướng công trường Quách Thị Trang và đại lộ Trần Hưng Đạo có một loạt địa điểm buôn bán và chế biến hàng hóa mang tên chợ Đũi, xóm Buồm Đệm và xóm Lá Buôn (ngã sáu Phù Đổng), xóm Vườn Mít và xóm Cầu Quan (công viên 23-9), Cầu Kho và Cầu Gạo (đường Trần Đình Xu). Quanh đường Yersin và Calmette, từng có xóm người Khmer chuyên dệt chiếu và xóm người Lào chuyên đóng thùng xách nước.

Đi về hướng khu vực Tao Đàn, có thêm xóm Lụa, xóm Thuẫn và xóm Củ Cải. Còn về phía đường Cống Quỳnh, Phạm Ngũ Lão, nhà thờ Huyện Sĩ có chợ Điều Khiển.

Từ Cột cờ Thủ Ngữ, cặp theo rạch Bến Nghé, dẫn vào Chợ Lớn, lần lượt có các xóm Lò Rèn, xóm Bột, xóm Cối Xay, xóm Lá. Và thêm nữa, xóm Cốm, xóm Câu, xóm Dầu, xóm Lò Gốm và xóm Lò Vôi...

Khu Chợ Lớn chính là hai dãy phố nằm dọc con rạch bề thế, nay là đường Hải Thượng Lãn Ông và Châu Văn Liêm. Thời nhà Nguyễn, hai bên rạch là các dãy nhà lớn - người Hoa gọi là Tàu Khậu - vừa là cửa hàng vừa là kho hàng.

Trên con rạch, có đến ba cây cầu mang tên Cầu Đường (nơi bày bán nhiều loại đường), Cầu Khâm Sai và Cầu Phố. Từ đấy, đi tới nữa ta sẽ gặp xóm Thợ Rèn, chợ Lò Rèn - "tiếng Tàu" gọi là Quân Mậu Tài (khu vực chợ vải Đèn Năm Ngọn).

Ngần ấy phố xưa, chợ xưa cho thấy diện mạo Sài Gòn vào đầu thế kỷ 19 là một thành thị tấp nập, giao lưu tứ xứ.

Đó cũng là quang cảnh được bài phú "Gia Định phong cảnh vịnh", do Petrus Ký sưu tầm, khắc họa một cách phấn chấn và tự hào: Trước đường phố bày hàng bày hóa. Sau nhà quê trồng bắp, trồng khoai...

Chốn chốn phong quang ca xướng. Nhà nhà lịch lãm an nơi. Tuy nhiên, vào tháng 2-1859, liên quân Pháp - Tây Ban Nha xâm chiếm Sài Gòn.

Binh lửa đã làm Thành xưa - Phố xưa - Chợ xưa của Sài Gòn điêu tàn. Nhưng dẫu sao, dấu tích của Sài Gòn cách đây hơn 200 năm vẫn còn rải rác qua một số di tích đền miếu, đình chùa, địa danh, tranh vẽ và sách vở.

Trăm năm phố cổ

Từ giữa thế kỷ 19 trở đi, trên nền đô thị Sài Gòn cổ điển mang tính Á Đông đã ra đời một đô thành Sài Gòn tân tiến, hội nhập cả hai nền văn hóa Đông - Tây. Người Pháp du nhập vào Sài Gòn những con phố thương mại xây dựng theo lối châu Âu.

Đó là những dãy nhà phố nhiều tầng, có vỉa hè phía trước rộng rãi, chạy dọc theo các con đường thẳng thớm. Các con đường có các dãy nhà phố hiện đại được xây cất đầu tiên chính là "bộ ba" Catinat (Đồng Khởi), Charner (Nguyễn Huệ) và Lê Lợi (Bonard).

Cho đến hiện tại, các con phố này vẫn là phố thương mại bậc nhất của TP.HCM với nhiều cửa hàng, thương xá, khách sạn, nhà hàng, quán cà phê sang trọng và mang tính quốc tế.

Rất tiếc từ khoảng năm 2014, nhiều kiến trúc xưa tiêu biểu của bộ ba đường này đã dần dần "lên trời" như khu Eden, tòa nhà 213 Đồng Khởi và đặc biệt là thương xá Tax (xây dựng năm 1925).

Thế nên, chính quyền và toàn xã hội càng khẩn thiết gìn giữ các kiến trúc di sản quý hiếm còn lại như Nhà hát lớn (1901), khách sạn Continental (1905), tòa nhà Hỏa Xa (1914), cư xá Arcade Sài Gòn và tòa nhà Brodard (thập niên 1920), khách sạn Grand và Majestic (thập niên 1920), dãy phố Lê Lợi từ góc Phan Bội Châu đến Nguyễn Trung Trực (thập niên 1920), Kho bạc Nhà nước (1925)...

Trong khi đó, khu phố Chợ Bến Thành, ra đời cách đây 109 năm, may mắn vẫn còn khá nguyên vẹn từ dáng vẻ kiến trúc đến sinh hoạt đặc thù như hồi mới khởi tạo.

Chỉ riêng chợ Bến Thành đã có diện tích là 13.116m2, còn toàn khu gồm các con phố bao quanh (Pasteur, Lê Thánh Tôn, Phan Chu Trinh, Phan Bội Châu, Nguyễn An Ninh, Lưu Văn Lang, Phạm Hồng Thái, công trường Quách Thị Trang và một phần Lê Lợi), có tổng diện tích lên đến 91.578m2.

Các con phố xung quanh chợ Bến Thành đều có bề dày về cả kiến trúc, lịch sử và thương mại.

Đơn cử hai con phố Phan Chu Trinh (tên thời Pháp là Schroeder) và Phan Bội Châu (Vienot) từng có những thương hiệu nổi tiếng như Vàng Kim Thành, bánh trung thu Đông Hưng Viên, lụa Bombay...

Các dãy nhà phố tại đây là nhà liên kế ba tầng lợp ngói theo kiểu Tây của "chú Hỏa" - Hui Bon Hua xây cất và kinh doanh cùng với sự ra đời của chợ Bến Thành.

Đối diện phía cửa Bắc chợ, ngay góc đường Thủ Khoa Huân (Garros) và Lê Thánh Tôn (Espagne) vẫn còn nguyên tòa nhà từng là khách sạn Cửu Long Giang - nơi trình diễn đờn ca tài tử như một dịch vụ ca nhạc đầu tiên của Sài Gòn.

Bản thân chợ Bến Thành với tháp đồng hồ độc đáo là biểu tượng giao thương của Sài Gòn, in bóng trong tâm khảm nhiều thế hệ người Việt Nam và du khách.

Bên trong và bên ngoài nhà lồng là địa điểm rất thích hợp để không chỉ diễn ra các hoạt động mua sắm và ẩm thực mà còn có thể tiến hành các hoạt động văn nghệ, văn hóa thu hút đông đảo khách trong và ngoài nước như các ngôi chợ nhà lồng cổ ở Hong Kong, Kuala Lumpur, Istanbul.

Từ hè năm rồi, chợ Bến Thành đã thử nghiệm mở cửa đêm đến 21h, với hơn 300 quầy sạp đa dạng. Nếu bổ sung thêm việc quảng bá, trang trí, kể cả dùng ánh sáng nghệ thuật, chắc chắn nơi đây sẽ là một điểm đến rất hấp dẫn. Cả khu phố Chợ Bến Thành xứng đáng được coi là phố cổ Sài Gòn lâu đời và rộng lớn nhất thành phố!

Nay mai tuyến metro Suối Tiên - Bến Thành hoạt động, cả khu phố Chợ Bến Thành còn là địa điểm giao kết nhiều tuyến metro dọc ngang thành phố. Do vậy, việc tái tạo và chỉnh trang khu phố lâu đời và danh giá này càng có thêm lý do và động lực để tiến hành nhanh sớm và vững chắc.

Tài nguyên của phố

TP.HCM còn có các khu phố cổ khác trên dưới 100 tuổi đời, với nhiều kiến trúc xưa và sinh hoạt đặc thù vẫn đang tồn tại.

Có thể kể đến các khu Chợ Cũ (Tôn Thất Đạm), khu Tài chính - Ngân hàng (Bến Chương Dương, Nguyễn Công Trứ, Hàm Nghi), khu Boresse (Yersin - Calmette - Ký Con - Phó Đức Chính) tiếp giáp chợ Bến Thành.

Đặc biệt, khu vực quận 5 và quận 6 có các dãy phố xưa, chợ nhà lồng mang dấu ấn kiến trúc Pháp - Hoa và hoạt động giao thương sầm uất như Trần Hưng Đạo (Đồng Khánh cũ), Hải Thượng Lãn Ông, Lương Nhữ Học, Bưu điện quận 5, chợ Bình Tây, chợ Hòa Bình và các nhà phố xung quanh...

Toàn bộ khu vực Chợ Lớn xưa có thể xây dựng thành một "đại phố ẩm thực, đại phố giao thương" giới thiệu tinh hoa hàng hóa và văn hóa của cả Việt lẫn Hoa mà ít nơi nào có được muôn màu muôn vẻ, đặc sắc như thế!

Việc tôn tạo và khai thác các giá trị văn hóa - thương mại - lịch sử từ các khu phố cổ phong phú của TP.HCM cần khởi đầu bằng việc nghiên cứu trên từng địa bàn, sưu tầm, gìn giữ thông tin, ký ức và hiện vật nhiều mặt của các khu phố cổ.

Các tư liệu trân quý này sẽ giúp giới chuyên môn có cách tái hiện chân thực và đầy đủ chân dung phố cổ thông qua các bảng lưu niệm, tiểu cảnh, tượng đài trên đường phố, thêm vào đó là hiện vật, phim ảnh giới thiệu trong các bảo tàng thực và bảo tàng ảo về lịch sử đa dạng của Sài Gòn.

Nếu tiến hành nghiên cứu và quy hoạch một cách lâu dài và chuyên nghiệp thì các phố xưa, chợ xưa tại TP.HCM sẽ chính là những điểm đến du lịch và thưởng ngoạn kỳ thú cho các thế hệ trẻ và đông đảo du khách, là nguồn nguyên liệu dồi dào cho các sáng tạo ca kịch, phim ảnh, tiểu thuyết, đem đến nhiều ý tưởng để tạo ra các thương hiệu và sản phẩm mang bóng dáng "Sài Gòn cổ" cho các doanh nghiệp, cửa hàng, nhà hàng, quán xá, khách sạn, trung tâm thương mại...

Việc nghiên cứu và quảng bá phố cổ Sài Gòn không thể chỉ là công việc của các sở ban ngành liên quan hay báo đài, đó sẽ là công việc đầy say mê và cảm hứng cho các chuyên gia và sinh viên nhiều ngành từ sử học, quy hoạch đến kiến trúc, mỹ thuật, kinh doanh.