Trong nhiều thập kỷ qua, ngành công nghiệp châu Âu dựa nhiều vào nguồn cung dầu mỏ, khí đốt giá rẻ của Nga, giúp các nhà máy, xí nghiệp ở lục địa già hoạt động ổn định. Nhưng khi chi phí năng lượng cho sản xuất công nghiệp tăng vọt do hệ quả từ cuộc chiến tại Ukraine, năng lực cạnh tranh của các nhà chế tạo châu Âu trên thị trường toàn cầu suy yếu.

Nhiều nhà máy, công xưởng đang chạy đua tìm kiếm nguồn cung năng lượng thay thế, khi giới chủ lo ngại Moskva có thể bất chợt đóng van khí đốt, gây ra tình trạng ngừng sản xuất, hoặc sản xuất cầm chừng, luân phiên.

Các nhà máy hóa chất, phân bón, sắt thép và cơ sở sản xuất những mặt hàng thâm dụng nhiều năng lượng là số chịu sức ép lớn nhất trong suốt 8 tháng qua, tính từ thời điểm xuất hiện leo thang căng thẳng giữa Nga và Ukraine dọc tuyến biên giới.

Một số nhà máy tại châu Âu đang phải đóng cửa, do không thể cạnh tranh được với các đối thủ đến từ Mỹ, Trung Đông và một số khu vực khác – những nơi chi phí nhiên liệu cho sản xuất thấp hơn ở châu Âu. Đơn cử, giá khí đốt tại châu Âu hiện cao gần gấp 3 lần so với tại Mỹ. Theo ông Marco Mensink, Tổng giám đốc Hội đồng ngành Hóa chất châu Âu (CEFIC), quan ngại lớn đối với châu lục hiện nay chính là việc xuất khẩu giảm, nhập khẩu tăng.

Mâu thuẫn, xung đột với Nga khiến châu Âu phải chuẩn bị cho kịch bản sử dụng khí đốt luân phiên nếu Nga dừng toàn bộ nguồn cung cho khu vực. Tính đến thời điểm hiện, Tập đoàn khí đốt nhà nước Gazprom (Nga) đã cắt nguồn cung khí đốt sang Bulgaria, Phần Lan và Ba Lan sau khi các nước này từ chối thanh toán bằng đồng rúp. Trong năm 2021, Nga cung cấp khoảng 40% nhu cầu tiêu thụ khí đốt tự nhiên của Liên minh châu Âu (EU).

Chi phí năng lượng cao được dự báo sẽ kìm hãm sản xuất công nghiệp và rộng hơn là tăng trưởng kinh tế của khu vực trong năm nay. Các nhà kinh tế tại Ủy ban châu Âu (EC) dự đoán nền kinh tế Đức sẽ suy giảm trong quý 2 dưới áp lực từ giá năng lượng cao.

Đức, nền kinh tế lớn nhất trong EU, cũng là nhà nhập khẩu khí đốt lớn nhất của Nga. Người tiêu dùng châu Âu cũng không đứng ngoài vòng xoáy, vì chi phí năng lượng cao thẩm thấu sang giá cả hàng hóa, làm giảm sức mua của họ.

Việc loại bỏ nguồn cung năng lượng từ Nga theo từng giai đoạn có nguy cơ đặt ngành công nghiệp châu Âu vào thế bất lợi trong dài hạn xét về khả năng cạnh tranh, trừ khi các nhà sản xuất có thể áp dụng các công nghệ giúp giảm mạnh mức tiêu thụ nhiên liệu hóa thạch. Nhưng việc dùng nhiên liệu gió, năng lượng mặt trời tại các nhà máy sản xuất hóa chất, hay dùng nhiên liệu hydrogen tại các tổ hợp chế tạo sắt thép là câu chuyện dài hơi, bởi muốn áp dụng theo hướng thương mại hóa nguồn nhiên liệu sạch này sẽ cần tới các khoản đầu tư khổng lồ.

Nhiều nhà sản xuất phụ thuộc vào khí đốt tự nhiên dưới góc độ vừa là nguồn năng lượng vừa là nguyên liệu thô trong sản xuất. Ở châu Âu, khí đốt tự nhiên là điểm chuẩn để xác định giá điện, nên giá khí đốt tăng đồng nghĩa các nhà máy cũng bị ảnh hưởng kép. Amoniac là sản phẩm nhạy cảm nhất, chiếm khoảng 70% lượng khí đốt mà châu Âu sử dụng làm nguyên liệu. Hầu hết lượng amoniac đó được sử dụng để sản xuất phân bón.

Việc các công ty có thể thích ứng với giá năng lượng đang tăng cao tại châu Âu hay không phụ thuộc vào khả năng của họ trong điều hướng từ các cứ điểm sản xuất trên toàn cầu. OCI NV, một nhà sản xuất phân bón có trụ sở tại Amsterdam, đã giảm sản lượng amoniac tại nhà máy ở Hà Lan và chuyển sang nhập khẩu hóa chất này từ các nhà máy của mình ở Texas (Mỹ), Ai Cập và Algeria. Theo Giám đốc điều hành Ahmed El-Hoshy, công ty vẫn đang hoàn thiện những bước cuối cùng của quá trình sản xuất phân bón tại Hà Lan.

Bước tiết giảm sản xuất của các ngành công nghiệp "khát" năng lượng giúp giảm áp lực ngắn hạn với nguồn cung cấp khí đốt cho châu Âu, giải phóng nhiều khí đốt hơn để châu Âu sản xuất điện và sưởi ấm cho các hộ gia đình trong mùa đông tới – thời điểm giới chức trách cho rằng nguồn cung sẽ bị thắt chặt. OCI thường chỉ nhập khẩu một lượng lớn amoniac sang châu Âu vào mùa đông khi giá khí đốt cao nhất. "Bây giờ mỗi tháng là một tháng mùa đông", ông El-Hoshy nói.

Các nhà sản xuất phân bón khác đã quyết định đóng cửa các nhà máy không thể nhập khẩu amoniac từ nước ngoài. Tuần trước, CF Industries Holdings, nhà sản xuất phân bón lớn có trụ sở chính ở Chicago, cho biết sẽ đóng cửa vĩnh viễn một nhà máy sản xuất amoniac, sau khi buộc phải đóng cửa tạm thời kể từ năm ngoái.

"Là một nhà sản xuất có mức chi phí cao trong một ngành công nghiệp có tính cạnh tranh gay gắt trên toàn cầu, chúng tôi nhận thấy cách thức vận hành hiện tại của nhà máy gặp phải những thách thức lớn liên quan đến tính bền vững, ổn định dài hạn", Brett Nightingale, Giám đốc điều hành công ty con tại Anh của CF Industries Holdings, nói.

Các nhà sản xuất thép châu Âu đã giảm sản lượng kể từ tháng 10 để tiết kiệm tiền cho khí đốt và điện. Vào tháng 3, giá điện ở Tây Ban Nha tăng vọt đã khiến các nhà sản xuất thép trong nước phải giảm sản lượng hoặc đóng cửa hoàn toàn. "Điều này thực sự là điên rồ", Miguel Ferrandis Torres, Giám đốc tài chính của Acerinox SA có trụ sở tại Madrid, bày tỏ.

Các ngành công nghiệp đã vận động nhà chức trách và chính phủ châu Âu, với mong muốn nhận được lời bảo đảm từ chính quyền về việc sẽ tiếp tục nhận được khí đốt từ một nguồn cung khác nếu Nga ngừng cung cấp.

Jacob Hansen, Tổng giám đốc Fertilizers Europe, nghiệp đoàn vận động hành lang chính của ngành phân bón châu Âu, cho rằng không ai có thể biết chắc điều gì sẽ diễn ra trong cách hành xử của Nga. “Chúng tôi không thể sản xuất bất kỳ loại phân bón nào nếu không có khí đốt. Phải khẳng định rằng chúng tôi cần được ưu tiên hàng đầu về khí đốt”, ông Hansen nói.

Nếu Nga ngừng dòng khí đốt sang Đức, nước này sẽ ưu tiên nguồn cung cho các hộ gia đình cũng như các dịch vụ quan trọng như bệnh viện, đồn cảnh sát và doanh trại quân đội. Trong khi, các nhà sản xuất công nghiệp lớn có thể phải đối mặt với tình trạng đứt gãy nguồn cung, sử dụng khí đốt luân phiên, khiến hàng nghìn việc làm gặp rủi ro.