1. Thời Thơ Mới (1932 - 1945), quanh môi trường Trường Collège Qui Nhơn có nhóm thơ "Thái Dương văn đoàn" quy tụ những cây bút trong và ngoài trường, sáng tác theo ý hướng "nghệ thuật vị nhân sinh", xuất bản ấn phẩm chung Nắng xuân.

Tuy nhiên, nhóm này nhanh chóng phân hóa để hình thành "Nhóm thơ Bình Định", rồi "Trường thơ Loạn", quy tụ thi nhân Bình Định và nhiều tỉnh thành, sôi động và lừng lững những tuyên ngôn, tài năng nức tiếng văn giới cả nước: Hàn Mặc Tử, Quách Tấn, Chế Lan Viên, Yến Lan, Bích Khê…

Trong đó, "Nhóm thơ Bình Định" được người yêu thơ gọi là "Bàn Thành Tứ Hữu" - 4 người bạn văn chương thành Đồ Bàn - là đặc hữu của riêng Bình Định!

LÊ THANH HẢI

Họ gặp nhau hằng tuần để luận bàn về văn chương, chia sẻ ý tưởng, sáng tác. Dễ dàng nhận thấy thời kỳ này, trừ Quách Tấn lựa chọn sở trường Đường thi, 3 người còn lại (Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Yến Lan) có xu hướng nhanh chóng đi qua cổ điển, đi qua chủ nghĩa lãng mạn đang thịnh hành và bước vào tượng trưng, siêu thực, tạo nên một "trường" thơ riêng của Bình Định.

Bốn-người-bạn-thành-Đồ Bàn, là một biểu tượng đẹp của tình yêu văn chương; tất cả vì văn chương, cho văn chương, bất luận sự khác nhau về thiên hướng sáng tác hay nền tảng mỹ cảm. Quách Tấn in Một tấm lòng, rồi Mùa cổ điển bên cạnh những Gái quê - Hàn Mặc Tử, Điêu tàn - Chế Lan Viên, Giếng loạn - Yến Lan, như sự tự tin về vẻ đẹp Đường thi bên cạnh nỗ lực tìm tòi cái mới của các bạn. Họ thân nhau, gắn bó với nhau bằng sự liên tài, dù khác biệt, và đều tạo nên thành tựu lớn, trang trọng hiện diện trong Thi nhân Việt Nam danh tiếng của Hoài Thanh, trong đó Quách thi sĩ được đánh giá là đại diện xuất sắc cuối cùng của thơ Đường.

Có một cuộc tranh luận khá căng giữa Hàn Mặc Tử và Yến Lan về chữ loạn hay lạng trong câu ca dao: Chiều chiều mây kéo về kinh/ Ếch kêu giếng loạn (lạng) thảm tình đôi ta. Hàn cho rằng phải là "giếng lạng", Yến bảo "giếng loạn" hay hơn. Có cái giếng lạng thật, cũng giống như mả lạng: kiểu giếng hoang, bị lấp dần đáy, cỏ dại mọc ở thành giếng, ếch nhái lọt vào sinh sống (vì không nhảy ra được); còn mả lạng là mộ chôn lâu đời, nấm đất sạc sài, không còn người hương khói. Cũng có thể phát âm người Bình Định "loạn" trại thành "lạng". Vấn đề là, từ nào hay hơn?

HOÀNG TRỌNG

Đến nửa năm sau, Hàn thừa nhận ý "giếng loạn" của Yến là sâu hơn, bởi giếng "lạng" chỉ là cái giếng hoang, còn "loạn" mới thấu cái lý cái tình từ câu lục gợi ra: "mây kéo về kinh". Kinh - đất Thuận Hóa, và Bình Định - vùng Tây Sơn, cuộc đổi dời hai vương triều, và vùng đất này tiếp nhận thời loạn khốc liệt nhất, đến "thảm tình đôi ta". Chữ "giếng loạn" (cũng là tên tập thơ đã thất lạc của Yến Lan), gợi ý Hàn Mặc Tử bàn bạc thành lập "Trường thơ Giếng loạn" rồi sau rút lại là "Trường thơ Loạn", có tuyên ngôn bằng lời bạt của Hàn cho tập thơ Điêu tàn của Chế Lan Viên!

Tranh luận, bất đồng, khác biệt, là chuyện bình thường ở những người có tài, có tri kiến, nhưng họ hết lòng cho nhau, cho văn chương.

Chế Lan Viên sau này từng nhận định: "Tôi xin hứa hẹn với các người rằng, mai sau, những cái tầm thường, mực thước kia sẽ biến tan đi, và còn lại của cái thời kỳ này, chút gì đáng kể đó là Hàn Mặc Tử". Nể tài nhau, không có cái đố kỵ, tị hiềm: họ vừa tài vừa lớn!

Sinh thời, Hàn Mặc Tử từng viết: "Cái đời tôi, tôi chưa xem ra gì, nữa là danh vọng". Và những ngày bệnh tật cuối đời, Hàn tin cậy ký thác di cảo thơ mình cho Quách Tấn. Những bản chép tay đã thất lạc ít nhiều trong thời loạn, Quách thi sĩ đã nỗ lực xuất bản thơ bạn, một phần qua trí nhớ. Có thể vì ngoại cảnh, Quách Tấn chưa trọn tình với bạn được nhưng ông cũng đã cố gắng hết mức trong niềm ân hận. Chính ông cùng gia đình đã di dời và xây dựng phần mộ Hàn thi sĩ từ làng phong Quy Hòa ra Ghềnh Ráng, một thắng cảnh của Quy Nhơn vào ngày 13.2.1959, để người yêu thơ tiện đến viếng. Giờ, nơi đây hậu thế gọi là Đồi Thi Nhân, một địa chỉ văn hóa đầy tự hào của Quy Nhơn, Bình Định.

HOÀNG TRỌNG

Năm 1992, thi sĩ Yến Lan - người cuối cùng của "Bàn Thành Tứ Hữu" - bị bệnh nặng, nằm viện hàng tháng, ngỡ không qua nổi; ngày xuất viện ông bảo con (là nhà thơ Lâm Huy Nhuận từ Hà Nội vào chăm cha) đưa mình lên Ghềnh Ráng viếng mộ Hàn Mặc Tử. Bên mộ bạn, trong cái thinh lặng vời vợi của biển và trời, trong tiếng vọng của sóng vỗ chân ghềnh và gió thời gian nượp nượp, hẳn ông hồi tưởng về cái thuở đôi mươi cùng chí hướng hăm hở văn chương, về lời hẹn một ngày gần nhất đoàn tụ cùng nhau bên chiếu văn từng ấm nồng mộng ước hơn nửa thế kỷ trước…

Cái gì đã gắn kết họ hơn nửa thế kỷ, kẻ còn người mất, qua chiến tranh ly loạn, qua cách biệt lòng người và thời cuộc? Văn chương! Chỉ tình yêu văn chương qua vẻ đẹp của ngôn từ và chiều sâu tư tưởng mới giúp con người vượt qua mọi khác biệt, tôn vinh nhau, cùng tạo nên giá trị cao cả cho đời.

Họ là 4 ngọn núi kỳ vĩ khởi từ chân đế bền vững của văn chương có tên "Bàn Thành Tứ Hữu"!

2. Năm 1736, kế thừa giềng mối của thân phụ Mạc Cửu, Mạc Thiên Tích sáng lập Tao đàn Chiêu Anh Các ở Hà Tiên "chiêu tập và mời gọi anh tài". Hơn 30 năm tồn tại, với chủ súy họ Mạc, đã "…chiêu mộ văn sĩ, yêu chuộng từ chương, phong lưu tài vận, nổi tiếng một cõi…" - (Lê Quý Đôn), "…văn chương bắt đầu rực rỡ ở chỗ góc biển chân trời" - (Trịnh Hoài Đức)… Trải gần 300 năm, người yêu văn chương mọi thời luôn ghi nhận công tích những người sử dụng tiếng Nôm tạo nên mảng văn Việt sáng giá của phương Nam. TP.HCM có tên đường Chiêu Anh Các (Q.5). Hà Tiên có Nhà lưu niệm Tao đàn Chiêu Anh Các, Lễ hội Tao đàn Chiêu Anh Các. Như một nét văn hóa, là sự ghi nhận, tôn vinh nỗ lực tạo dựng những giá trị văn chương, văn hóa của tiền nhân.

Giá trị văn chương của Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Yến Lan, Quách Tấn còn mãi với thời gian. Đã có những tôn vinh của hậu thế: tên đường, nhà lưu niệm… Nhưng chưa đủ, chưa hết những lấn cấn trong cách nhìn, cách nghĩ một vài nhà quản lý về những điều ngoài văn chương.

Khi tôn vinh tiền nhân, chẳng ích gì cho chính họ, mà là cho chúng ta, cho các thế hệ đời sau được sống trong tình yêu thương, ngưỡng mộ cội nguồn.

Rất nên có tên đường Bàn Thành Tứ Hữu, ít nhất là ở Quy Nhơn, nơi được mệnh danh là "Thành phố thi ca"! Không chỉ vì giá trị văn chương của 4 vị thi nhân, mà cụm từ này còn là điển hình, độc đáo về tình bạn trong văn chương, tình yêu văn chương, cái mà thời nay dường như đang dần thiếu vắng.

Cũng như, rất nên xây dựng một Nhà Lưu niệm Bàn Thành Tứ Hữu, đâu đó trên Đồi Thi Nhân, cạnh mộ Hàn chẳng hạn. Nếu có thể gắn vào nhau - tên đường và nhà lưu niệm như một quần thể - còn tuyệt hơn. Khi ấy, việc hàm ân tiền nhân, việc giáo dục về truyền thống văn chương cho các thế hệ trẻ một vùng đất sẽ thiết thực hơn.

Và với người yêu thơ cả nước, với khách du lịch, quần thể này sẽ là một địa chỉ văn hóa sang trọng.