Thanh toán không dùng tiền mặt: cần dung hòa lợi ích

Châu Phan

(KTSG) - Cục Thuế TPHCM vừa có kiến nghị Chính phủ sớm quy định việc các tổ chức áp dụng thanh toán không dùng tiền mặt với tất cả giao dịch bán ra và mua vào, không giới hạn tổng giá trị thanh toán(1).

Lý do là để, theo giải thích của cơ quan này, “giúp cơ quan thuế trong việc kiểm soát doanh thu và chi phí của các tổ chức có hoạt động sản xuất - kinh doanh,... tăng cường tính nghiêm minh trong công tác quản lý thuế”.

Như vậy, có thể nói kiến nghị trên phục vụ cho sự tiện lợi của ngành thuế là chính.

Thế giới dường như không có tiền lệ

Điểm qua sơ sơ một vài nước phát triển ở cả châu Á lẫn châu Âu như Mỹ, Úc, Singapore, Thụy Điển và Hàn Quốc, nơi người dân và doanh nghiệp có đầy đủ mọi loại hình thanh toán, và thanh toán không dùng tiền mặt đã phổ biến từ lâu và ngày càng phát triển thì doanh nghiệp cũng không bị bắt buộc phải thanh toán không dùng tiền mặt.

Xin nhấn mạnh điều này: Ở những nước này, nói chung, không có luật nào quy định doanh nghiệp (tư nhân) phải chấp nhận thanh toán bằng tiền mặt. Nói cách khác, doanh nghiệp có quyền hợp pháp từ chối nhận tiền mặt, nếu muốn(2)(3). Nhưng điều này không có nghĩa là luật pháp bắt buộc doanh nghiệp phải từ chối thanh toán bằng tiền mặt.

Gần đây ở một số nước nổi lên chuyện doanh nghiệp không chấp nhận tiền mặt, nhưng đó nhiều khi vì lý do rất đơn giản là giữ vệ sinh, an toàn trong đại dịch, chứ không phải vì lý do thuế khóa hay bị luật pháp cấm đoán gì. Do đó, nếu không “quan ngại” chuyện vệ sinh thì doanh nghiệp ở nước ngoài vẫn hoàn toàn có thể tiến hành giao dịch bằng tiền mặt một cách hợp pháp.

Cần nói thêm rằng, ở Hàn Quốc, nước đứng đầu trong danh sách tốp 10 nước thanh toán không dùng tiền mặt nhiều nhất thế giới, vẫn có đến 14% tổng số giao dịch thanh toán là dùng tiền mặt, và vẫn có 23% dân chúng thích dùng tiền mặt hơn là các phương tiện thanh toán phi tiền mặt, theo một cuộc khảo sát của Global Web Index(4).

Có cả lợi và hại

Cũng như cái nhìn của ngành thuế Việt Nam, thanh toán không dùng tiền mặt rõ ràng đem đến lợi ích lớn cho nhà chức trách ở chỗ nó làm cho doanh nghiệp khó che giấu, ngụy tạo các khoản thu, chi để trốn thuế. Đồng thời, nó cũng có lợi cho nhà chức trách theo nghĩa là giảm thiểu nguy cơ rửa tiền vì nhà chức trách có thể truy vết được bọn tội phạm.

Đối với doanh nghiệp, thanh toán không dùng tiền mặt, ngoài cái lợi về chuyện vệ sinh như nói trên, còn được lợi từ chuyện ít bị cướp bóc, ăn trộm hơn bởi không giữ tiền mặt tại doanh nghiệp; giảm chi phí hoạt động do không phải kiểm đếm, lưu trữ tiền mặt...

Ngược lại, doanh nghiệp khi chỉ chấp nhận thanh toán phi tiền mặt thì họ sẽ phải chịu chi phí phát sinh, ví dụ chi phí thẻ tín dụng, vốn có thể là đáng kể, đặc biệt đối với doanh nghiệp nhỏ. Tất nhiên là doanh nghiệp hoàn toàn có thể bắt khách phải chịu các chi phí này, nhưng như thế sẽ làm tăng giá hàng hóa, dịch vụ của họ, dẫn đến giảm doanh số bán hàng do khách hàng thấy đắt đỏ hơn. (Cũng cần biết là luật hiện hành của Việt Nam quy định khách hàng khi dùng thẻ tín dụng không phải trả thêm tiền hoặc phụ phí cho đơn vị chấp nhận thẻ - tức doanh nghiệp nhận thanh toán).

Về phía khách hàng của doanh nghiệp, bắt buộc phải thanh toán phi tiền mặt cũng phát sinh nhiều phí tổn và mối nguy hại cho khách hàng. Trước tiên phải kể đến nguy cơ bị lộ thông tin cá nhân khi dữ liệu bị xâm phạm. Tiếp đó, khi người tiêu dùng bị hack tài khoản hoặc gặp trở ngại/vấn đề kỹ thuật mà không tiếp cận được các phương tiện thanh toán không dùng tiền mặt thì họ... bó tay!

Đồng thời, dù xã hội có phát triển đến đâu vẫn sẽ có một bộ phận dân chúng hoàn toàn không thể tiếp cận, không thể dùng được các phương tiện thanh toán không dùng tiền mặt (trong một số hoàn cảnh, thời điểm, địa điểm). Ở Việt Nam thì ít nhất trong nhiều năm tới sẽ tiếp tục còn nhiều người không có kiến thức, tài khoản ngân hàng, hay điện thoại thông minh (cùng đó là tiếp cận Internet) để tham gia vào xã hội thanh toán không dùng tiền mặt cao độ.

Và cuối cùng, có một lý do đơn giản làm cho nhiều người vẫn muốn dùng tiền mặt: Họ muốn kiểm soát chi tiêu của mình (tránh nguy cơ tiêu “phóng tay”), mà thường là sẽ khó thực hiện được khi sử dụng các phương tiện thanh toán khác như thẻ tín dụng chẳng hạn.

Như vậy, việc bắt buộc doanh nghiệp không được chấp nhận tiền mặt trong thanh toán sẽ chỉ làm lợi cho nhà chức trách, về mọi mặt, còn người tiêu dùng thì không hẳn. Doanh nghiệp thì lợi hại đan xen, nhưng cũng khó nói là thanh toán không dùng tiền mặt sẽ tốt hơn cho họ về tổng thể, ít nhất là so với khi có thêm lựa chọn được chấp nhận tiền mặt.

Nói cách khác, Nhà nước hãy thực thi đề xuất của ngành thuế khi nào mà quyền lợi của doanh nghiệp và người dân là không đáng để đánh đổi lấy sự tiện lợi cho ngành thuế.

Cũng có người đề xuất giải pháp trung dung hơn, theo đó thiết lập lộ trình giảm dần mức chấp nhận tiền mặt, từ 20 triệu đồng xuống 10 hay 5 triệu đồng... để khách hàng và thị trường thích nghi dần. Vấn đề với giải pháp này và tương tự là chúng ít nhất đã bỏ qua bên lề một bộ phận dân chúng kiểu gì cũng không thể chi trả phi tiền mặt được, dù muốn. Chưa kể những quyền lợi hợp pháp khác liên quan của doanh nghiệp và người dân như nói ở trên khi họ được lựa chọn dùng tiền mặt.

Để kết thúc, xin lưu ý rằng Ngân hàng Trung ương châu Âu (ECB) là một trong những cơ quan chức năng tiền tệ trên thế giới đã nhìn nhận rằng tiền số ngân hàng trung ương (CBDC) sẽ không thay thế mà chỉ bổ sung cho tiền mặt - thứ mà sự sản xuất (in tiền) sẽ còn tiếp tục(5).

Vì tiền mặt cũng dùng để thanh toán nên khi nó tiếp tục được tồn tại mãi thì điều này có nghĩa là việc sử dụng tiền mặt để thanh toán sẽ không bao giờ bị cấm ở nhiều nước, nếu không muốn nói là cả thế giới. 

(1) https://tuoitre.vn/doanh-nghiep-khong-duoc-thanh-toan-tien-mat-20210605222545135.htm

(2) https://www.patriotsoftware.com/blog/accounting/can-business-refuse-cash-is-it-legal/

(3) https://www.adamslawyers.com.au/can-a-business-legally-refuse-a-cash-payment/

(4) https://www.cnbctv18.com/photos/technology/top-10-countries-that-prefer-card-payments-over-cash-asian-country-takes-top-spot-8056691.htm

(5) https://hackernoon.com/how-cbdc-will-replace-cash-experiment-to-programmable-money-m5193z6a