Trở lại năm 2015, trước Trump, trước làn sóng bùng nổ của Bitcoin hay thuyết âm mưu của QAnon và Covid-19, sự bất đồng về màu sắc của một chiếc váy dường như đã “phá vỡ internet”. Tờ Washington Post nổi tiếng thậm chí đã gọi nó là “bộ phim truyền hình có khả năng chia cắt hành tinh”.

Chiếc váy là một meme, xuất phát từ một bức ảnh lan truyền đã xuất hiện trên khắp các phương tiện truyền thông và mạng xã hội trong vài tháng. Đối với một số người, khi họ nhìn vào bức ảnh, họ thấy một chiếc váy có màu đen và xanh. Đối với những người khác, chiếc váy có màu trắng và vàng.

Bất cứ điều gì mọi người đã thấy khi nhìn vào đó, họ sẽ không thể thấy nó khác đi. Nếu bức ảnh không thu hút được sự quan tâm lớn đến vậy, có lẽ bạn chưa bao giờ biết rằng một số người đã nhìn nhận nó theo một cách hoàn toàn khác. Nhưng vì mạng xã hội là mạng xã hội, nên việc cả hàng triệu người nhìn thấy một chiếc váy khác với cách bạn nhìn đã tạo ra một phản ứng vô cùng mạnh mẽ. Với sự tự tin vào con mắt của mình, bạn sẽ coi những người nhìn thấy chiếc váy đó có màu khác rõ ràng là một sự nhầm lẫn, thậm chí có thể là loạn trí. Nhưng đồng thời với việc câu chuyện về chiếc váy bắt đầu lan truyền trên internet, một cảm giác sợ hãi hữu hình về bản chất của những gì có và không có thật cũng đã lan truyền nhanh chóng như chính bức ảnh này.

Hashtag #TheDress đã xuất hiện với tần suất 11.000 lượt tweet mỗi phút vào giai đoạn cao điểm, và các bài báo phân tích ngang dọc về bức ảnh này thậm chí nhận được hàng triệu lượt xem chỉ trong vài ngày đầu tiên.

Nhưng đối với một số người làm khoa học, đặc biệt là lĩnh vực khoa học thần kinh, chiếc váy chính là sự giới thiệu về một thứ mà ngành này đã hiểu từ lâu: Thực tế là bản thân thực tại, khi chúng ta trải nghiệm, chứ không phải là một bản tường trình hoàn hảo theo tỷ lệ 1-1 về thế giới xung quanh chúng ta.

Thế giới, khi bạn trải nghiệm, là một bản mô phỏng chạy bên trong hộp sọ của bạn, một giấc mơ khi ta đang thức giấc. Mỗi chúng ta đều sống trong một khung cảnh ảo của trí tưởng tượng vĩnh viễn và ảo ảnh tự tạo ra - một ảo giác được nhận thức trong suốt cuộc đời của chúng ta bằng các giác quan và suy nghĩ của chúng ta về chúng - được cập nhật liên tục khi chúng ta mang lại những trải nghiệm mới thông qua các giác quan đó và suy nghĩ những suy nghĩ mới về những gì chúng ta đã cảm nhận được.

Trước khi chiếc váy trên tồn tại, một vấn đề đã được hiểu rõ trong khoa học thần kinh rằng tất cả thực tế là ảo. Do đó, các thực tế đồng thuận hầu hết là kết quả của yếu tố địa lý. Tức là, những người lớn lên trong môi trường tương tự nhau có xu hướng có bộ não tương tự và do đó thực tế ảo cũng tương tự. Nếu họ có thứ gì không đồng thuận, thì đó thường là ý tưởng, chứ không phải sự thật thô trong nhận thức của họ.

Pascal Wallisch, một nhà khoa học thần kinh, người nghiên cứu về ý thức và nhận thức tại Đại học NewYork. Khi Pascal lần đầu tiên nhìn thấy bức ảnh chiếc váy, đối với anh dường như nó rõ ràng là màu trắng và vàng. Nhưng khi anh đưa nó cho vợ mình xem, cô ấy đã thấy điều gì đó khác lạ. Cô ấy nói rằng nó rõ ràng là màu đen và xanh.

“Cả đêm hôm đó, tôi thức trắng, suy nghĩ điều gì có thể giải thích được điều này”, anh chia sẻ.

Nhờ nhiều năm nghiên cứu về các thụ thể ánh sáng trong võng mạc và các tế bào thần kinh mà chúng kết nối với nhau, Pascal từng nghĩ rằng anh ấy đã hiểu được khoảng ba mươi bước trong chuỗi xử lý hình ảnh, nhưng “tất cả những điều đó đã được mở rộng vào tháng 2 năm 2015 khi chiếc váy xuất hiện trên mạng xã hội". Nhà khoa học này cảm thấy mình giống như một nhà sinh vật học đọc được thông tin rằng các bác sĩ vừa phát hiện ra một cơ quan mới trong cơ thể.

Quang phổ ánh sáng mà chúng ta có thể nhìn thấy - các màu cơ bản mà chúng ta gọi là đỏ, lục và lam - là các bước sóng cụ thể của năng lượng điện từ, Pascal giải thích. Các bước sóng năng lượng này phát ra từ một số nguồn, như mặt trời, đèn, nến... Ví dụ, khi ánh sáng đó va chạm với một quả chanh, quả chanh sẽ hấp thụ một số bước sóng đó và phần còn lại bật ra. Bất cứ thứ gì còn sót lại sẽ đi qua một lỗ trên đầu của chúng ta được gọi là đồng tử và đập vào võng mạc ở phía sau của mắt, nơi tất cả được chuyển thành luồng điện hóa của các tế bào thần kinh mà sau đó não sử dụng để tạo ra trải nghiệm chủ quan về việc nhìn thấy màu sắc. Bởi vì hầu hết ánh sáng tự nhiên là đỏ, lục và lam kết hợp với nhau, một quả chanh sẽ hấp thụ các bước sóng xanh lam, để lại màu đỏ và xanh lục chiếu vào võng mạc của chúng ta, mà bộ não sau đó kết hợp thành trải nghiệm chủ quan khi nhìn thấy một quả chanh vàng. Màu sắc, thực tế chỉ tồn tại trong tâm trí. Trong ý thức, màu vàng là một phần của trí tưởng tượng. Lý do chúng ta có xu hướng đồng ý rằng chanh có màu vàng là bởi vì tất cả bộ não của chúng ta đều tạo ra những hình ảnh tưởng tượng giống nhau khi ánh sáng chiếu vào quả chanh và sau đó dội vào đầu chúng ta.

Nếu chúng ta không đồng ý về những gì chúng ta nhìn thấy, đó thường là do hình ảnh không rõ ràng theo một cách nào đó và bộ não của một người đang phân biệt hình ảnh theo cách không giống của người khác. Pascal nói rằng trong khoa học thần kinh, những ví dụ điển hình về sự phân biệt được gọi là ảo ảnh thị giác nội tâm lưỡng ổn định, bởi vì mỗi bộ não sẽ giải quyết theo một cách diễn giải tại một thời điểm, và lưỡng ổn định (có 2 trạng thái ổn định) vì mọi bộ não đều xử lý theo hai cách diễn giải giống nhau. Bạn có thể đã thấy một vài ví dụ trong số này, như hình ảnh con vật đôi khi trông giống như một con vịt và đôi khi giống một con thỏ. Hoặc chiếc bình Rubin, đôi khi trông giống như một chiếc bình và đôi khi giống như bóng hai người đang đối mặt nhau.

Giống như tất cả các hình ảnh hai chiều, cho dù là các đốm màu sơn hay các điểm ảnh trên màn hình, nếu các đường nét và hình dạng có vẻ đủ giống với những thứ chúng ta đã thấy trong quá khứ, chúng ta sẽ phân biệt chúng thành Mona Lisa, một chiếc thuyền buồm, hoặc trong trường hợp của một hình ảnh lưỡng ổn định là một con vịt hoặc một con thỏ. Nhưng chiếc váy là một thứ gì đó mới mẻ hơn, một ảo ảnh thị giác song song liền kề. Nó có thể phân biệt được bởi vì mỗi bộ não giải quyết và đưa ra một cách giải thích tại một thời điểm, nhưng xen kẽ nhau bởi vì mỗi bộ não chỉ quyết định một trong hai cách diễn giải khả thi. Đó là điều khiến chiếc váy trở nên khó hiểu với Pascal.

Ánh sáng giống nhau đi vào mắt mọi người, và mọi bộ não đang diễn giải các đường nét và hình dạng như một chiếc váy, nhưng bằng cách nào đó, tất cả những bộ não đó không chuyển chiếc váy đó thành cùng một màu sắc. Có điều gì đó đang xảy ra giữa tri giác và ý thức, và anh muốn biết đó là gì. Vì vậy, nhà khoa học này đã tìm đơn vị tài trợ và chuyển trọng tâm của phòng thí nghiệm của mình tại đại học NewYork sang tập trung giải quyết bí ẩn về chiếc váy trong khi hình ảnh này vẫn đang được lan truyền.

Linh cảm của Pascal nói rằng những người khác nhau đã nhìn thấy những chiếc váy khác nhau bởi vì khi chúng ta không chắc mình đang nhìn thấy gì, khi chúng ta ở trong lãnh thổ trung gian giữa xa lạ và mơ hồ, chúng ta sẽ phân biệt mọi thứ bằng cách sử dụng các giá trị gốc. Đó là các lớp nhận dạng mẫu được tạo ra bởi các con đường thần kinh, được đốt cháy từ bên trong bằng những trải nghiệm với những quy luật trong thế giới bên ngoài. Thuật ngữ này xuất phát từ số liệu thống kê và có nghĩa là bất kỳ giả định nào bộ não mang về từ thế giới bên ngoài sẽ xuất hiện dựa trên cách nó đã xuất hiện trong quá khứ. Nhưng bộ não còn đi xa hơn thế nữa. Trong những tình huống mà Pascal và đồng nghiệp Michael Karlovich của mình gọi là “sự không chắc chắn đáng kể”, bộ não sẽ sử dụng kinh nghiệm của nó để tạo ra ảo tưởng về những gì nên có nhưng không có. Nói cách khác, trong những tình huống mới lạ, bộ não thường nhìn thấy những gì nó mong đợi.

Pascal nói rằng điều này đã được làm rõ trong vấn đề về tầm nhìn màu sắc. Chúng ta có thể nhận biết chiếc áo len có màu xanh lục dù tủ quần áo của chúng ta rất tối, hoặc một chiếc xe hơi có màu xanh lam dưới bầu trời đêm nhiều mây, bởi vì bộ não sẽ thực hiện một chút chỉnh sửa ảnh để giúp chúng ta trong các tình huống mà các điều kiện ánh sáng khác nhau làm thay đổi diện mạo của các vật thể quen thuộc. Mỗi người trong chúng ta đều sở hữu một cơ chế hiệu chỉnh để có thể hiệu chỉnh lại hệ thống thị giác của mình nhằm “giảm độ sáng và đạt được độ bền màu để duy trì nhận dạng đối tượng khi độ sáng thay đổi đáng kể”. Nó thực hiện điều đó bằng cách thay đổi những gì chúng ta trải qua để phù hợp với những gì chúng ta đã từng trải qua trước đây. Có một ví dụ tuyệt vời về điều này trong ảo ảnh do nhà nghiên cứu thị giác Akiyoshi Kitaoka tạo ra.

Nó trông giống như một bát dâu tây đỏ, nhưng hình ảnh không chứa một pixel đỏ nào. Khi bạn nhìn vào bức ảnh, không có ánh sáng đỏ nào lọt vào mắt bạn. Thay vào đó, bộ não cho rằng hình ảnh bị phơi sáng quá mức bởi ánh sáng xanh. Vì thế, nó tự động làm giảm độ tương phản một chút và thêm một chút màu sắc nơi nó cho là vừa bị xóa, có nghĩa là màu đỏ mà bạn trải nghiệm khi nhìn những quả dâu tây đó không xuất phát từ hình ảnh. Nếu bạn đã lớn lên để ăn dâu tây và cả đời nhìn thấy dâu tây có màu đỏ, khi bạn nhìn thấy hình dạng quen thuộc của quả dâu tây, bộ não của bạn sẽ cho rằng chúng phải có màu đỏ. Màu đỏ mà bạn nhìn thấy trong ảo ảnh của Kitaoka được tạo ra từ bên trong, một giả định được đưa ra sau một sự thực mà bạn không biết, hay một lời nói dối được hệ thống thị giác của bạn nói với bạn để cung cấp cho bạn những gì phải là sự thật.

Pascal cho rằng bức ảnh chiếc váy chắc hẳn là một phiên bản hiếm, xảy ra một cách tự nhiên của hiện tượng tương tự. Hình ảnh hẳn đã bị phơi sáng quá mức khiến sự thật trở nên mơ hồ, và bộ não của mọi người đã phân biệt nó bằng cách "tiết giảm ánh sáng" mà nó cho là chúng có mặt mà chúng ta không hề hay biết.

Bức ảnh rõ ràng được chụp vào một ngày ảm đạm. Nó được chụp bằng một chiếc điện thoại rẻ tiền. Một phần của hình ảnh sáng và phần còn lại bị mờ. Ánh sáng không rõ ràng. Pascal giải thích rằng màu sắc xuất hiện trong mỗi bộ não là khác nhau tùy thuộc vào cách mỗi bộ não phân biệt điều kiện ánh sáng. Đối với một số người, nó phân biệt sự mơ hồ là màu đen và xanh lam; đối với những người khác, như là màu trắng và vàng. Giống như với dâu tây, bộ não của con người hoàn thành điều này bằng cách nói dối chúng, bằng cách tạo ra một điều kiện ánh sáng không có ở đó. Theo Pascal, điều khiến hình ảnh này trở nên khác biệt là các bộ não khác nhau nói những lời nói dối khác nhau, từ đó chia con người thành hai phe với những thực tế chủ quan không tương đồng.

Theo đuổi giả thuyết đó, Pascal nghĩ rằng mình đã có lời giải thích cho điều này. Sau hai năm nghiên cứu với các thử nghiệm hơn 10.000 người tham gia, Pascal đã phát hiện ra một khuôn mẫu rõ ràng giữa các đối tượng của mình. Càng dành nhiều thời gian cho một người tiếp xúc với ánh sáng nhân tạo (chủ yếu là màu vàng) - đặc biệt là một người làm việc trong nhà hoặc vào ban đêm - thì càng có nhiều khả năng họ nói chiếc váy có màu đen và xanh lam. Đó là bởi vì họ cho rằng, ở cấp độ xử lý thị giác, một cách vô thức, rằng nó được chiếu sáng nhân tạo. Và do đó bộ não của họ đã loại bỏ màu vàng, để lại những sắc thái tối hơn, tức hơi xanh. Tuy nhiên, một người càng dành nhiều thời gian tiếp xúc với ánh sáng tự nhiên - những người làm việc vào ban ngày, bên ngoài hoặc gần cửa sổ - thì họ càng có xu hướng loại bỏ màu xanh lam và coi đó là màu trắng và vàng. Dù bằng cách nào, sự mơ hồ không bao giờ được kiểm chứng.

Dù mọi người nhìn thấy màu sắc một cách chủ quan, hình ảnh không bao giờ có vẻ mơ hồ bởi vì những người có ý thức chỉ trải nghiệm đầu ra của quá trình phân tích trong não bộ của họ. Và đầu ra sẽ khác nhau tùy thuộc vào trải nghiệm trước đó của một người với ánh sáng. Kết quả là bộ não của họ đã nói dối với họ rằng cảm giác đó là sự thật.

Phòng thí nghiệm của Pascal đã nghĩ ra một thuật ngữ cho điều này: SURFPAD. Khi bạn kết hợp Substantial Uncertainty (sự không chắc chắn đáng kể) với Ramified (Sự phân nhánh) hoặc Forked Priors (Giả định được phân loại), bạn sẽ nhận được Disagreement (Sự bất đồng ý kiến).

Nói cách khác, khi sự thật là không chắc chắn, bộ não của chúng ta giải quyết sự không chắc chắn đó mà chúng ta không biết bằng cách tạo ra một thực tế có khả năng xảy ra nhất mà chúng có thể tưởng tượng dựa trên những kinh nghiệm trước đây của chúng ta. Những người có bộ não loại bỏ sự không chắc chắn đó theo những cách tương tự sẽ thấy các ý kiến đồng tình, giống như những người cùng nhìn thấy chiếc váy có màu đen và xanh lam. Những người khác có bộ não giải quyết sự không chắc chắn đó theo một cách khác cũng sẽ thấy mình có đồng minh, là những người xem chiếc váy là màu trắng và vàng. Bản chất của SURFPAD là cả hai nhóm đều cảm thấy chắc chắn, và giữa những người cùng chí hướng, thì có vẻ như những người không đồng ý với họ, bất kể số lượng của họ, đều đang nhầm lẫn. Trong mỗi nhóm, mọi người sau đó bắt đầu tìm kiếm lý do tại sao những người trong nhóm kia không thể nhìn thấy sự thật, mà không đi theo một hướng cùng có khả năng là họ đang không nhìn thấy sự thật.

Khi gặp những thông tin mới lạ có vẻ mơ hồ, chúng ta vô tình đánh giá nó dựa trên những gì chúng ta đã trải qua trong quá khứ. Nhưng bắt đầu từ cấp độ nhận thức, những kinh nghiệm sống khác nhau có thể dẫn đến những phân biệt rất khác nhau, và do đó có những thực tại chủ quan rất khác nhau. Khi điều đó xảy ra với sự không chắc chắn đáng kể, chúng ta có thể kịch liệt không đồng ý về bản thân của thực tại. Nhưng vì không ai ở cả hai phía nhận thức được các quá trình của não bộ dẫn đến sự bất đồng đó, nên nó khiến những người nhìn nhận mọi thứ có vẻ khác biệt, nói một cách dễ hiểu, là sai lầm.

Tham khảo Wired

Theo Bảo Nam