Theo nghiên cứu của IUU Fishing Index 2021, Việt Nam (VN) có chỉ số đánh bắt cá trái phép, không báo cáo và không kiểm soát (viết tắt là IUU) là 2,48, cao hơn so với mức bình quân của thế giới là 2,24 và hiện đứng thứ sáu trên thế giới về vấn nạn khai thác IUU. Hoạt động trên thực tế đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến nhiều hoạt động kinh tế của VN, gây ảnh hưởng đến đời sống của ngư dân.

Hệ lụy to lớn với nền kinh tế

Ngày 23-10-2017, Ủy ban châu Âu (EC) đã cảnh báo thẻ vàng đối với hoạt động IUU của VN, đồng thời đưa ra chín nhóm khuyến nghị nhằm chấm dứt tình trạng IUU nếu muốn gỡ thẻ vàng. EC cũng đã tổ chức hai đợt kiểm tra thực tế vào năm 2018 và 2019 nhưng thẻ vàng vẫn còn vì VN chưa hoàn tất các khuyến nghị.

Theo Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản VN (VASEP), ngoại trừ nhóm sản phẩm giáp xác như tôm, tất cả nhóm khác đều giảm đáng kể trong năm đầu tiên sau thẻ vàng. Trong các thị trường của EU, có sự sụt giảm đáng kể về khối lượng nhập khẩu từ Ý, Tây Ban Nha, Đức, Hà Lan và Bỉ sau cảnh báo thẻ vàng.

Chuyên gia luật biển quốc tế Hoàng Việt (Trường ĐH Luật TP.HCM) dẫn chứng trước khi bị thẻ vàng, EU là thị trường xuất khẩu hải sản lớn thứ hai của VN với giá trị gần 1,5 tỉ USD năm 2017. Nhưng chỉ sau hơn hai năm EC áp dụng thẻ vàng, kim ngạch xuất khẩu của chúng ta sang thị trường này đã giảm liên tục. Xu hướng giảm tiếp tục kéo dài vào năm 2020, còn 1,22 tỉ USD. Một mặt vì dịch COVID-19, mặt khác vì Brexit. Chưa kể, nếu chúng ta không cải thiện tình hình thì có thể hải sản chúng ta sẽ bị cấm (thẻ đỏ) ở các thị trường phát triển như EU và Mỹ.

“Các chuyên gia ước tính VN sẽ thiệt hại khoảng 387 triệu USD mỗi năm do mất doanh thu xuất khẩu từ hải sản đánh bắt tự nhiên, bao gồm cá ngừ, mực và bạch tuộc; và 93 triệu USD mỗi năm do mất thu nhập từ xuất khẩu thủy sản nuôi, vốn sẽ bị ảnh hưởng gián tiếp bởi lệnh cấm của EU. Trong trường hợp bị phạt thẻ đỏ, ngành thủy sản VN có thể chịu tổn thất khoảng 480 triệu USD/năm” - ông Việt nói.

Nếu mở rộng ra bức tranh toàn cầu, theo nghiên cứu mới của Trường ĐH British Columbia (UBC), mỗi năm có 8-14 triệu tấn hải sản bị đánh bắt bất hợp pháp, ước tính trị giá 9-17 tỉ USD. Tuy nhiên, thiệt hại kinh tế từ IUU thậm chí còn lớn hơn, 26-50 tỉ USD trên toàn cầu. Thêm vào đó, các khoản thuế thất thu là 2-4 tỉ USD/năm.

Xâm phạm chủ quyền nước khác

Chuyên gia Hoàng Việt còn cho rằng việc giảm hoặc hạn chế xuất khẩu hải sản vào các thị trường lớn sẽ khiến hoạt động đánh cá bị thu hẹp lại, ngư dân sẽ bị ảnh hưởng rất nhiều đến cuộc sống. Điều này sẽ ảnh hưởng rất nhiều đến không chỉ các hoạt động kinh tế biển mà còn đến các vấn đề về chủ quyền trên biển, vì ngư dân và các đội tàu đánh cá là sự hiện diện quan trọng để khẳng định chủ quyền của VN trên biển.

Con tàu và một số ngư dân Việt Nam bị lực lượng chức năng Thái Lan bắt giữ vì đánh bắt cá trái phép hồi tháng 4-2022. Ảnh: THE NATION

Một nghiên cứu của Peter Chalk (trường sau ĐH Hải quân, Mỹ) công bố năm 2017 đã chỉ ra những tác động về chính trị - xã hội và địa chính trị mà IUU gây ra.

Theo đó, IUU góp phần gây ra tình trạng đói nghèo tại các cộng đồng dân cư ven biển, buộc các ngư dân đánh cá nhỏ lẻ phải thực hiện các hoạt động IUU vì họ không thể tiếp tục cuộc sống bằng các hình thức kiếm sống lương thiện khác. Các ngư dân này thường vượt biển đánh bắt bất hợp pháp tại các vùng biển nước ngoài, làm phức tạp và gây căng thẳng cho mối quan hệ giữa các quốc gia láng giềng.

Cũng xét ở khía cạnh bảo vệ chủ quyền, PGS-TS Ngô Hữu Phước (Trường ĐH Kinh tế - Luật TP.HCM) cho biết trên thực tế, các tàu cá mang quốc tịch của quốc gia này nhưng đánh bắt bất hợp pháp tại vùng biển quốc gia khác là dạng hành vi phổ biến của IUU, trong đó có ngư dân các quốc gia trong khu vực Biển Đông mà điển hình là Trung Quốc.

“Thực tế, nếu soi xét các hoạt động IUU của Trung Quốc thì sẽ nhận thấy Bắc Kinh sử dụng “hạm đội tàu cá” nhằm hiện thực hóa yêu sách phi pháp về chủ quyền, quyền chủ quyền và quyền tài phán ở Biển Đông, trái với UNCLOS” - ông Phước nhận định.

Phá hoại môi trường biển

Cũng theo PGS-TS Ngô Hữu Phước, hoạt động IUU có thể gây ra nguy cơ mất cân bằng hệ sinh thái, đa dạng sinh học và nguồn tài nguyên sinh vật biển. Trong đó phải nhấn mạnh hoạt động (i) đánh bắt trong các khu vực bảo tồn; (ii) đánh bắt các loài có nguy cơ cạn kiệt, tuyệt chủng như rùa biển, cá mập, chim hải âu, các loài động vật có vú ở biển; (iii) đánh bắt bằng công cụ, phương pháp tận diệt; (iv) đánh bắt trong khu vực bảo tồn; (v) đánh bắt vượt quá mức phục hồi; (vi) đánh bắt trong mùa sinh sản của các loài thủy sản quý hiếm, cần được bảo vệ nghiêm ngặt với quy mô công nghiệp phục vụ cho hoạt động thương mại…

“Do vậy, IUU sẽ làm suy giảm, cạn kiệt các nguồn gen của các giống loài quý hiếm do nguồn lợi thủy sản bị “đào tận gốc”, làm mất khả năng phục hồi, tái tạo tự nhiên của nguồn lợi thủy sản” - ông Phước nhấn mạnh. Ngoài ra, việc sử dụng phương tiện đánh bắt bị cấm cũng như việc loại bỏ các loài cá không phải là mục tiêu đánh bắt, kém chất lượng, giá trị dinh dưỡng và xuất khẩu thấp sẽ ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự sinh trưởng của nguồn tài nguyên sinh vật biển trong tương lai.

Một vấn đề cũng đáng lưu tâm đó là hằng năm có khoảng 8 triệu tấn rác thải nhựa ra biển, trong đó có tới 10% là do các tàu đánh bắt và hỗ trợ hoạt động IUU vứt bỏ ngư cụ trên biển. Các ngư cụ bị vứt bỏ đó chính là những “cạm bẫy” giết chết các loài sinh vật, đặc biệt là các rạn san hô, các loài có nguy cơ tuyệt chủng và dễ bị tổn thương.•