Tại hội thảo gần đây về nghiên cứu, đào tạo nhân lực lĩnh vực thiết kế vi mạch, PGS.TS Mai Thanh Phong - hiệu trưởng Trường ĐH Bách khoa (ĐH Quốc gia TP.HCM) - cho hay chuỗi cung ứng vi mạch bán dẫn trên thế giới có thể được chia thành bốn nhóm: thiết kế vi mạch, sản xuất vi mạch, đóng gói - kiểm tra vi mạch và chế tạo thiết bị. 

Trong bốn khâu này, Việt Nam chỉ có thể tham gia khâu thiết kế (tổng doanh thu toàn cầu khâu này năm 2022 đạt khoảng 215 tỉ USD). Tuy nhiên, nhân lực để tham gia khâu này lại rất hạn chế.

Cơn khát toàn cầu

Sự sôi động về thị trường cũng như mức độ "khát" nhân lực về lĩnh vực vi mạch trên thế giới đã được nhiều chuyên gia nhận định đây không phải là "cơn khát" riêng của Việt Nam mà là của toàn cầu.

Theo TS Nguyễn Tấn Trần Minh Khang - phó hiệu trưởng Trường ĐH Công nghệ thông tin (ĐH Quốc gia TP.HCM), hiện tại TP.HCM đã có hàng chục công ty 100% vốn nước ngoài hoạt động trong lĩnh vực thiết kế vi mạch đến từ Nhật Bản, Mỹ, Đài Loan, Hàn Quốc, Singapore... với nhân sự hơn 5.000 kỹ sư và chuyên gia về thiết kế vi mạch. 

Theo khảo sát từ các doanh nghiệp thiết kế vi mạch, nhu cầu nhân lực lĩnh vực này trong thời gian tới tại Việt Nam là hơn 1.000 kỹ sư/năm.

TS Lê Đức Hùng - trưởng phòng thí nghiệm xử lý tín hiệu số và hệ thống nhúng (DESLAB), khoa điện tử - viễn thông Trường ĐH Khoa học tự nhiên (ĐH Quốc gia TP.HCM) - dẫn thống kê của Cộng đồng vi mạch Việt Nam cho thấy cả nước hiện có trên 40 công ty, doanh nghiệp về thiết kế vi mạch, trong đó ở TP.HCM có hơn 30 công ty, và sẽ còn tăng trong thời gian tới. 

"Sự dịch chuyển của các công ty thiết kế vi mạch trên thế giới về Việt Nam, đặc biệt ở TP.HCM, ngày càng tăng dẫn đến thị trường cần nguồn cung nhân lực khá lớn" - ông Hùng nói.

Nhân lực thiết kế vi mạch "thiếu và yếu"

Chia sẻ với Tuổi Trẻ, ThS Nguyễn Phúc Vinh - người có gần 20 năm kinh nghiệm về vi mạch - nhận xét kỹ sư thiết kế vi mạch Việt Nam được đánh giá rất cao về kỹ năng, thái độ công việc và kinh nghiệm thực chiến tuyệt vời trong các thiết kế phức tạp, đáp ứng tốt các kỹ thuật chế tạo bán dẫn tiên tiến nhất. 

Tuy nhiên, ông Vinh cho rằng thiết kế vi mạch được xem là một trong những ngành hẹp với hàm lượng kiến thức và kỹ năng kỹ thuật đòi hỏi ở mức chuyên sâu. Đây cũng là lĩnh vực có sự đổi mới và tiến bộ liên tục, các công nghệ mới tiên tiến hơn đòi hỏi kỹ sư phải có kỹ năng tự học, tự nghiên cứu và tự đúc kết kinh nghiệm.

Hiện chưa có chương trình đào tạo thiết kế vi mạch đúng nghĩa ở Việt Nam, thiết kế vi mạch vẫn được xem là chuyên ngành trong nhóm kỹ thuật điện - điện tử hay kỹ thuật máy tính. Các môn học và kiến thức được giảng dạy ở các ngành và các trường cũng có sự khác biệt.

Do đó, ông Vinh nhận định: "Thực trạng đầu tư về đào tạo nhân lực cho ngành này chưa đạt cả về chất và lượng; về chất, các doanh nghiệp phải đào tạo lại từ 3 đến 6 tháng; về lượng, đặc biệt tại TP.HCM, hiện gặp khó khi muốn tuyển dụng và mở rộng vì hầu như các bạn sinh viên năm 3 đã nhận việc và đi làm. 

Việc đào tạo lại tốn một khoản chi phí, nhân lực và thời gian đáng kể từ doanh nghiệp. Điều đó đã làm chậm bước tiến phải có trong việc mở rộng và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực của ngành này".

Gỡ nút thắt nhân lực ra sao?

Theo PGS.TS Hoàng Trang - trưởng phòng đào tạo sau đại học Trường ĐH Bách khoa (ĐH Quốc gia TP.HCM), hiện nay đa số các trường đại học về kỹ thuật đều có đào tạo chuyên ngành vi mạch (thuộc các ngành điện tử - viễn thông, kỹ thuật máy tính bậc đại học, ngành kỹ thuật điện tử bậc thạc sĩ). 

Tuy nhiên, do truyền thông không tốt hoặc do đặc thù của từng trường chỉ tiêu tuyển sinh cho từng ngành có giới hạn nên số sinh viên tốt nghiệp ngành vi mạch không thể tăng đột biến.

"Trường chúng tôi đã thực hiện nhiều giải pháp gỡ dần các nút thắt này rất tốt và đang trên tiến trình phát triển mạnh mẽ. Chương trình đào tạo bậc đại học và cao học về thiết kế vi mạch đã được xây dựng từ trước và đang điều chỉnh để đáp ứng tình hình mới" - ông Trang nói.

TS Lê Đức Hùng cho rằng để gỡ nút thắt về nhân lực lĩnh vực vi mạch, Việt Nam cần có chính sách đồng bộ trong đào tạo và nghiên cứu thiết kế. 

Thứ nhất, việc tiếp cận và sử dụng các phần mềm thiết kế vi mạch chuyên nghiệp thường có chi phí rất cao nên cần sự đầu tư tập trung và dài hạn của Nhà nước. 

Thứ hai, cần có chương trình đào tạo bài bản và chuẩn mực về thiết kế vi mạch. 

Thứ ba, cần xây dựng chương trình Multi-Project Wafer (MPW) và phòng lab được đầu tư trang thiết bị hoàn chỉnh cho phép sinh viên, giảng viên chế tạo thử nghiệm, đo kiểm thiết kế để nâng cao kỹ năng. 

Thứ tư, cần sự hợp tác và trở về của các chuyên gia Việt kiều, chuyên gia người Việt Nam ở nước ngoài trong lĩnh vực thiết kế vi mạch. 

Thứ năm, các đề tài nghiên cứu khoa học về thiết kế vi mạch cần có tính khuyến khích và những tiêu chí đánh giá riêng.

"Ngoài việc hợp tác giữa các trường đại học với doanh nghiệp về thiết kế vi mạch, rất cần mô hình tam giác gồm ba nhà: nhà trường - nhà doanh nghiệp - Nhà nước để hướng tới hình thành một hệ sinh thái thiết kế vi mạch và bán dẫn" - ông Hùng nói.

Tương tự, TS Minh Khang cũng cho rằng: "Cần có chiến lược quốc gia về phát triển nguồn nhân lực trong đào tạo và nghiên cứu thiết kế vi mạch. Phải sớm phát triển chương trình đào tạo ngành thiết kế vi mạch, vì hiện nay danh mục ngành đào tạo của Bộ GD-ĐT chưa có ngành này. Đặc biệt, cần có chính sách ưu tiên đầu tư ngân sách để xây dựng các phòng lab về nghiên cứu và chế tạo vi mạch cho các trường đại học hàng đầu tại Việt Nam".

Theo PGS.TS Nguyễn Văn Quy, giảng viên cao cấp Trường vật liệu, ĐH Bách khoa Hà Nội, từ năm học 2023 - 2024 ĐH Bách khoa Hà Nội bắt đầu mở chương trình đào tạo kỹ thuật vi điện tử và công nghệ nano để đáp ứng nhu cầu nhân lực chất lượng cao cho lĩnh vực vi điện tử và bán dẫn. 

Theo đó, chương trình đào tạo kỹ thuật vi điện tử và công nghệ nano sẽ là chương trình đào tạo đầu tiên của ĐH Bách khoa Hà Nội trang bị cho người học đầy đủ kiến thức và kỹ năng của cả quy trình sản xuất vi điện tử từ thiết kế, chế tạo, đóng gói đến kiểm chuẩn cũng như phát triển các thiết bị điện tử sử dụng công nghệ nano. 

Mục tiêu hướng tới việc đảm bảo cho những kỹ sư vi điện tử tốt nghiệp từ ĐH Bách khoa có thể tham gia công việc thiết kế, chế tạo và nghiên cứu phát triển trong lĩnh vực vi điện tử và bán dẫn, góp phần vào sự phát triển và cạnh tranh của Việt Nam trong lĩnh vực công nghệ cao này.