Nhạc sĩ Nguyễn Thiện Tơ năm 2019 - Ảnh: THÁI LỘC

Trong cuộc tìm kiếm những dấu vết khởi tạo nên gu thẩm mỹ của đời sống văn hóa giải trí đô thị ở Hà Nội, từ lâu tôi đã gặp tên tuổi nhạc sĩ Nguyễn Thiện Tơ (1921 - 2022) như một người đóng vai trò bệ đỡ cho những sáng tạo của giới ca nhạc hai thập niên giữa thế kỷ 20.

Nhạc sĩ Nguyễn Thiện Tơ vừa từ giã cuộc đời vào khoảng 17h ngày 18-8 tại Hà Nội ở tuổi 102.

Với tuổi đời trên một thế kỷ, cũng là tác giả tiền chiến cuối cùng còn sống trong nước, Nguyễn Thiện Tơ sinh thời xứng đáng là nhân chứng có thẩm quyền để nói về lịch sử tân nhạc. Nhưng ông lại rất khiêm nhường khi nói về vai trò của mình trong những cuộc trò chuyện.

Trọn vẹn với những bến xưa

Tôi đã có dịp gặp ông nhiều lần trong 20 năm qua. Những lần đầu luôn có bóng dáng bà Hà Tiên, vợ ông, bên cạnh. Người quen biết vẫn gọi nhà "cụ Tơ cụ Tiên" như một biểu tượng cho sự hạnh phúc đến lúc đầu bạc răng long.

Hơn thế nữa, bà Tiên lại chính là nàng thơ trong "dáng xinh xinh ba tiên kiều, quỳ ngâm thánh kinh ban chiều" nguyên mẫu cho ca khúc đầu tay Giáo đường im bóng (1938).

Bản nhạc này đã được ấn hành năm 1941, trong tập lời các bài ca do các tác giả Jeannine Lệ Thủy, Phi Tâm Yến và Trần Hồi - những thanh niên tài tử Hà thành - soạn.

Nhưng có lẽ Nguyễn Thiện Tơ viết nhiều nhất vào cuối thập niên 1940 cho đến thập niên 1950, trải dài từ các bài hát chủ đề lãng mạn theo các điệu khiêu vũ (Qua bến năm xưa, Tiếng trúc bên sông, Nhắn gió chiều, Trên đường về) đến chủ đề quê hương (Tiếng hát biên thùy - lời Hoàng Giác, Chiều quê) và kể cả cổ vũ đời sống mới sau hòa bình lập lại ở miền Bắc năm 1954 (Mùa xuân kiến thiết, Nhắn con, Con thuyền tự do - lời Trịnh Kính).

Bài hát cuối cùng cũng là bài hát viết khi người vợ qua đời năm 2012, chủ đề nhắc lại ý lời ca đã viết trong bài hát đầu tiên Mưa dầm, ấy là câu "Hồn thánh thót mưa dầm, buồn tới âm thầm" mà Phi Tâm Yến viết cho một đêm Noël năm 1938, có khung cảnh đặc trưng mùa đông đất Bắc.

Hiếm có một tình yêu nào bền lâu đến thế trong đời tư giới nghệ sĩ, ở một người chơi nhạc trải qua những chốn được cho là phóng túng nhất hạng xã hội xưa như phòng trà, sàn nhảy, quán rượu.

Đọng lại ở âm nhạc Nguyễn Thiện Tơ có lẽ là một kiểu cách văn hóa Hà thành, là một phần nằm trong ảnh hưởng chung của các dòng nghệ thuật lãng mạn Tây phương đến đời sống văn hóa giải trí đô thị Hà Nội, có gốc rễ từ các trào lưu văn nghệ giai đoạn 1930 - 1945.

Ông thuộc về thế hệ sinh ra vào thập niên 1920, dần thay thế vai trò của thế hệ "tiền chiến" của các nhà thơ Thơ mới, văn xuôi Tự lực văn đoàn.

Thế hệ của ông đã tạo ra một khung cảnh văn hóa đô thị hiện đại, nhất là sau 1945 và ở vùng tạm chiếm trước 1954. Trong đó, hình tượng con người bày tỏ cảm xúc trực tiếp hơn, lời yêu đương được bộc lộ mạnh bạo hơn và huê tình hơn, tuy vậy vẫn giữ những đường nét ca từ xưa cũ, trang trọng.

Âm nhạc của ông thường có tính chất những bài hát trên nền các điệu khiêu vũ, nên có tính thời thượng hợp gu thị dân lúc bấy giờ, cơ bản xưng tụng một vẻ đẹp diễm lệ, hài hòa và trang nhã.

Khi trầm tư man mác, khi réo rắt sôi nổi, âm nhạc hòa với ca từ làm thành một ấn tượng về thời những tao nhân mặc khách tương phùng hay ly biệt đều say đắm: "Bên dòng sông lòng thầm vương, nhắn người nay xa vắng, với heo may ta về bến xưa" (Qua bến năm xưa - 1949).

Ban Việt Nhạc - Đài phát thanh Hà Nội khoảng năm 1950, Nguyễn Thiện Tơ thứ 2 từ bên phải - Ảnh tư liệu gia đình

Một hợp âm hiện đại cho đô thị

Chẳng phải vô cớ mà Nguyễn Thiện Tơ lại bộc lộ một sắc thái âm nhạc mới mẻ đồng vọng với tâm tình thị dân hiện đại đương thời.

Ngay từ đầu thập niên 1940, ông hoạt động vô cùng sôi nổi trong không gian âm nhạc của các quán nhạc, phòng trà hay sàn khiêu vũ ở đất Hà thành, cộng tác với rất nhiều nhạc sĩ và ca sĩ đương thời từ Bắc chí Nam.

Ngay từ khi tân nhạc còn chập chững, ông đã có mặt với tư cách nhạc công trong những nhóm âm nhạc đầu tiên như Myosotis (Hoa Lưu Ly) của Thẩm Oánh và Dương Thiệu Tước. Sau khi biểu diễn lần đầu tiên ở đêm nhạc tại rạp Majestic (rạp Tháng 8 ngày nay) vào năm 1936, ông trở thành một nhạc công chuyên nghiệp.

Ông cũng là một trong những người chơi các thể loại nhạc quốc tế thịnh hành như blues, jazz cũng như thành thạo những nhạc cụ từ guitar Tây Ban Nha đến guitar Hawaii và sau cùng là flute.

Sự thiện nghệ này khiến ông luôn nằm trong số các nhạc công được các ban nhạc và phòng trà nổi tiếng nhất mời như nhóm của nhạc công người Nga S. Milewitch chơi tại quán Tavern Royale (91 Đinh Tiên Hoàng ngày nay) hay nhóm của Nguyễn Xuân Khoát chơi tại vũ trường Takara đình đám bậc nhất trước năm 1945 ở phố Khâm Thiên.

Trong việc dạy đàn tại ngôi nhà 22 Charron (Mai Hắc Đế), nơi ông ở suốt mấy chục năm qua, ông cũng kịp góp phần truyền ngón đàn guitar Hawaii tuyệt vời cho một tên tuổi về sau làm nên phong cách âm nhạc riêng là Đoàn Chuẩn.

Ông cũng là nhạc công của Ban Việt Nhạc, một đoàn nghệ sĩ quan trọng làm nên phần hồn chương trình âm nhạc đặc sắc của Đài phát thanh Hà Nội thời 1949 - 1953, nơi đã biểu diễn gần như tất cả các ca khúc hay nhất của tân nhạc Việt Nam mà trong đó có cả những bài hát ở kháng chiến.

Nhạc mục của chương trình này do các giọng ca Ngọc Bảo, Minh Đỗ, Bích Thọ, Tâm Vấn... hát đã làm nên một ký ức về một thời nhiều xáo trộn nhưng con người vẫn gìn giữ nét lãng mạn.

Sự hoa mỹ không loại trừ sự hồn hậu, ấy là đặc điểm của phong cách nghệ thuật các nhạc sĩ Hà Nội giai đoạn 1950 như Nguyễn Thiện Tơ hay những tác giả gần gũi như Hoàng Giác, Tạ Tấn, Hoàng Dương, Nguyễn Văn Quỳ...

Họ cũng là những người đã ở lại Hà Nội và tiếp tục đời sống âm nhạc, bảo lưu một chút diễm kiều quá khứ cho đô thị rất nhiều dâu bể này.

Bản nhạc đầu tiên của Nguyễn Thiện Tơ được ấn hành - Giáo đường im bóng - in trong tập Tiếng gió ngày hè, Á Châu ấn cục, Hà Nội năm 1941 - Ảnh: NGUYỄN TRƯƠNG QUÝ

Nhận xét về sự sôi nổi của giai đoạn âm nhạc 1949 - 1954, nhà nghiên cứu âm nhạc người Ireland, tiến sĩ Lonán O’Briain (ĐH Nottingham, Anh), trong cuốn sách khảo cứu The Voices of Vietnam (Nxb Oxford University Press, 2021), cho rằng Nguyễn Thiện Tơ nằm trong số những người đã làm nên một phẩm chất quốc tế có tính bản địa (vernacular cosmopolitan) của tân nhạc qua làn sóng phát thanh.

Dĩ nhiên, phẩm chất này bắt nguồn từ các sân khấu biểu diễn ở các rạp hát hay quán nhạc. Không gian âm thanh của đô thị như Hà Nội nhờ đó có sự phát triển, đem lại một gu mỹ cảm cho thị dân, vẫn còn ảnh hưởng đến ngày nay.

Nhạc sĩ Nguyễn Thiện Tơ - tác giả ‘Giáo đường im bóng’ qua đời

TTO - Nhạc sĩ Nguyễn Thiện Tơ - một trong những tên tuổi hàng đầu của tân nhạc Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX với các tuyệt phẩm ‘Giáo đường im bóng’, ‘Nhắn gió chiều’, ‘Qua bến năm xưa’… - vừa qua đời tại Hà Nội, hưởng thọ 102 tuổi.