Tháng 9-2020, ngay khi dịch bệnh căng thẳng khắp nơi, tôi vẫn may mắn hẹn được Bảo tàng Branly (Musée du quai Branly - Jacques Chirac) ở Paris để tới xem tận mắt chiếc đầu sư tử được thu thập hồi cuối thập niên 1920 tại Hà Nội.

Được tận mắt ngắm nhìn và chạm vào món đồ chơi ngót nghét 100 tuổi, lòng tôi dâng lên thật nhiều cảm xúc. 

Chiếc đầu sư tử này được các chuyên gia của Viện Viễn Đông Bác Cổ đưa về, mang những đặc điểm tạo hình rất riêng biệt của miền Bắc Việt Nam, điển hình là đôi lông mày sư tử làm bằng hai chú cá chép vàng và đuôi cong lên. Bề mặt sư tử được trang trí bằng các hình trổ lé, trang kim của nghề hàng mã.

Tương tự các nước khu vực đồng văn, điệu múa sư tử ở Việt Nam cũng mang ý nghĩa xua đuổi ma quỷ, đem lại điềm lành cho gia chủ. Tại Việt Nam, điệu múa với chiếc đầu sư tử khổng lồ còn là một đặc sản vào dịp Trung thu.

Qua nghiên cứu tư liệu hình ảnh và sách báo đầu thế kỷ XX, tôi nhận thấy chiếc đầu sư tử ở Hà Nội có những đặc điểm nhận dạng đặc trưng khác biệt.

Đầu sư tử được làm trên khung mây, các mối nối được đan kết và gia cố bằng sơn ta để vững chắc, cấu tạo hình cầu để đội vừa lên đầu người biểu diễn. Lớp ngoài được bồi các lớp giấy dó rồi vẽ màu lên, trang trí thêm các hoa văn hoa lá bướm bằng giấy trang kim.

Kết cấu bằng những vật liệu tự nhiên, nhẹ mà bền này giúp người biểu diễn không bị mỏi tay khi vác trên đầu cả một khối nặng đường kính 80cm. Phía sau gáy là chiếc sừng vươn lên phía trước, hơi cong và tròn ở đầu, đôi tai thấp hơn ở hai bên, sau gáy là dải vải đỏ, mỗi khi múa lại phập phồng như hơi thở của đất.

Ngắm nhìn những món đồ chơi xưa dịp Tết Trung thu, tôi nhận thấy hình ảnh cá chép xuất hiện khá phổ biến: cá chép trông trăng, đôi cá chép trên đầu sư tử, cá chép hóa rồng. Trong quan niệm dân gian, hình ảnh cá chép luôn mang lại sự may mắn, dư dả bởi chữ Ngư đồng âm với chữ Dư.

Hình tượng cá tung tăng bơi lội còn thể hiện sự thuận lợi, trôi chảy trong công việc và khi hội đủ yếu tố, cá chép có thể vượt dòng nước lớn hóa rồng, công thành danh toại. 

Vì thế, hình ảnh cá chép vàng xuất hiện đặc biệt như đôi lông mày trên đầu sư tử chắc hẳn ẩn chứa những lời chúc tụng ý nhị của cha mẹ cho con cái. Vì thế, khi tiến hành phục dựng thử nghiệm đầu sư tử, tôi muốn nhấn vào đôi cá chép - đôi lông mày của sư tử.

Cá chép vàng còn giúp liên tưởng tới tích "Cá chép vượt vũ môn hóa rồng". Con cá chép bình thường, trải qua thử thách và nỗ lực, trở thành con rồng oai phong rực rỡ. Cá chép hóa rồng phun nước làm cho đất đai màu mỡ, xanh tươi, đem lại sức sống cho muôn loài - cũng là ý nghĩa căn bản khởi thủy cho Tết Trung thu ở Việt Nam như nhà nghiên cứu Nguyễn Văn Huyên từng đề cập.

Theo các tài liệu có được từ văn bản và lời kể của nghệ nhân, chiếc đầu sư tử được làm bằng mây và áp dụng kỹ thuật chằng chéo để buộc. Mây mua về phơi cho héo, ngâm nước để tránh mối mọt.

Tạo hình khung mất nhiều thời gian: đầu tiên là phần mồm và trán để làm sườn, tiếp tới mũi và mắt, hai "con đỉa" dưới mắt, rồi đôi lông mày cá chép, sừng và gai.

Khi khung hoàn thành, tới công đoạn bồi các lớp giấy để gia cố và làm nền cho việc tô màu. Lớp giấy trong cùng, cũng là lớp giấy dày nhất, khi xưa sử dụng báo cũ; các lớp sau dùng giấy bản, từ 2-3 lớp, kết dính bằng hồ gạo.

Sau khi bồi giấy trong ngoài, đầu sư tử sẽ được phơi khô tự nhiên rồi tiếp tục bồi thêm một lớp giấy kraft nữa trước khi bồi lớp giấy trắng ngoài cùng để làm nền cho việc vẽ hoa văn và tô màu. Khung tuy to nhưng khá nhẹ, một em bé 11 tuổi có thể nâng lên chơi dễ dàng.

Công đoạn cuối của chiếc đầu sư tử là trang trí hoa văn. Sau khi lớp giấy trắng đã khô, các cấu kiện cơ bản như mắt, viền lông, quả bông… được gắn cố định lên đầu sư tử.

Các bạn thiết kế bên dự án Họa Sắc Việt giúp tôi áp dụng những hoa văn mây sóng và hoa sen trong tranh Hàng Trống vào một chiếc đầu sư tử để thử nghiệm: đầu tiên vẽ nét chì, sau đó tô màu, rồi có thể cắt dán các hình trang trí lên đầu sư tử thay vì vẽ.

Trong quá trình phục dựng, tôi tìm đến những người thợ từng làm đầu sư tử ở Hà Nội. Tiếc thay, nhiều người đã không còn làm theo lối xưa; họ buộc phải chạy theo thị trường, làm những chiếc đầu sư tử bọc kim tuyến bán sẵn, phụ kiện trang trí bằng nhựa sặc sỡ. Khi được đề nghị tái tạo lề lối làm đầu sư tử xưa, phần lớn đều ngại vì mất thời gian và tốn kém.

May thay, vẫn có một nghệ nhân chịu giúp tôi, làm cho vui để nhớ nghề xưa, bởi với độ cầu kỳ cho chiếc đầu đan tay này, việc thương mại hóa nó khó hơn nhiều. Chiếc đầu sư tử mà nghệ nhân này từng làm trước đây có những đặc điểm cơ bản giống với hiện vật bên Pháp, nhưng tạo hình đôi chút khác biệt về tỉ lệ các chi tiết.

Nhìn những bức ảnh xưa, những hiện vật còn lưu lại trong bảo tàng ở Pháp về những món đồ chơi Trung thu xưa, tôi ngỡ ngàng trước sự khéo léo và sáng tạo của các nghệ nhân ngày trước. Mọi khía cạnh từ tạo hình đến sắc thái đều mang hồn dân tộc, rất Việt và cũng rất dễ nhận biết so với đồ chơi của các nước đồng văn.

Thử nghiệm phục dựng đầu sư tử với đôi mày cá chép này, tôi ước ao rồi một ngày lại thấy những món đồ chơi mang đậm hồn Việt xuất hiện trên tay trẻ con mỗi mùa trăng lên.