Tờ Wall Street Journal tuần trước đưa tin vaccine do Công ty dược phẩm Trung Quốc CanSino Biologics phát triển và được phê duyệt để sử dụng trong quân đội nước này là một dạng biến thể của adenovirus tuýp 5 (Ad5). CanSino Biologics đang đàm phán để vaccine mới sớm nhận được sự phê duyệt tại một số quốc gia trước khi hoàn thành các thử nghiệm quy mô lớn.

Một loại vaccine khác do Viện Gamaleya của Nga phát triển, được phê chuẩn ở Nga hồi đầu tháng 8 dù việc thử nghiệm còn hạn chế, cũng dựa trên virus Ad5 và một loại adenovirus thứ hai ít phổ biến hơn.

“Ad5 khiến tôi lo ngại vì rất nhiều người đã có miễn dịch với nó”, Anna Durbin, nhà nghiên cứu vaccine tại Đại học Johns Hopkins, cho biết. “Tôi không biết chiến lược của họ là gì… Có lẽ hiệu quả sẽ không được 70%, có thể đạt 40%, nhưng nhìn chung như thế vẫn hơn là không có gì, cho đến khi có vaccine mới được tạo ra”.

Phát triển vaccine được coi là biện pháp vô cùng cần thiết để chấm dứt đại dịch Covid-19 đã cướp đi sinh mạng của hơn 870.000 người trên toàn thế giới. Viện Gamaleya cho biết phương pháp tiếp cận hai loại virus của họ sẽ giải quyết các vấn đề về miễn dịch Ad5.

Cả hai nhà phát triển vaccine nói trên đều có nhiều năm kinh nghiệm và từng điều chế vaccine Ebola dựa trên Ad5. Tuy nhiên, cả CanSino Biologics và viện Gamaleya đều từ chối bình luận.

Trong nhiều thập kỷ, các nhà nghiên cứu đã thử nghiệm những loại vaccine được phát triển từ Ad5 để chống lại nhiều bệnh nhiễm trùng nhưng không có loại nào được sử dụng rộng rãi. Họ sử dụng virus bất hoạt làm “vật trung gian” để chuyển gene của virus cần tiêu diệt - trong trường hợp này là virus SARS-CoV-2 - vào tế bào của con người, nhằm thúc đẩy phản ứng miễn dịch chống lại virus thực sự.

Tuy nhiên, do nhiều người đã có sẵn kháng thể chống lại Ad5 nên hệ thống miễn dịch của họ có thể tấn công vật trung gian thay vì phản ứng với virus SARS-CoV-2. Điều đó khiến các loại vaccine này kém hiệu quả hơn.

Một số nhà nghiên cứu đã lựa chọn các adenovirus khác hoặc các cơ chế phân phối khác để điều chế vaccine. Đại học Oxford phối hợp với công ty AstraZeneca chế tạo vaccine Covid-19 dựa trên loại adenovirus có trên loài tinh tinh để tránh vấn đề liên quan đến Ad5. Còn Johnson & Johnson sử dụng Ad26 – một chủng virus tương đối hiếm.

Chuyên gia Zhou Xing, thuộc Đại học McMaster của Canada, từng làm việc với CanSino Biologics để phát triển vaccine đầu tiên dựa trên Ad5 phòng chống bệnh lao vào năm 2011. Nhóm của ông đang phát triển vaccine Covid-19 dạng hít từ Ad5 với giả thuyết rằng vaccine này có thể giải quyết được vấn đề miễn dịch có sẵn từ trước.

“Vaccine của Đại học Oxford có lợi thế hơn hẳn so với loại vaccine tiêm của CanSino Biologics”, ông Zhou Xing khẳng định.

Chuyên gia này cũng lo ngại liều lượng cao của virus trung gian trong vaccine của CanSino Biologics có thể khiến người được tiêm bị sốt, làm dấy lên hoài nghi về hiệu quả của vaccine này.

Tiến sĩ Hildegund Ertl, giám đốc Trung tâm vaccine Viện Wistar ở Philadelphia đánh giá "vaccine của Trung Quốc sẽ tạo được khả năng miễn dịch tốt ở những người không có kháng thể với Ad5, nhưng rất nhiều người đã phát triển kháng thể này”.

Theo các chuyên gia, ở Trung Quốc và Mỹ, số người có lượng kháng thể cao do từng tiếp xúc với Ad5 chiếm khoảng 40%, còn ở châu Phi, con số này có thể lên tới 80%.

Gia tăng nguy cơ lây nhiễm HIV

Một số nhà khoa học lo ngại vaccine Covid-19 dựa trên Ad5 có thể làm gia tăng nguy cơ lây nhiễm HIV.

Theo kết quả một cuộc thử nghiệm vaccine phòng chống HIV dựa trên Ad5, do công ty dược phẩm Merck & Co thực hiện năm 2004, những người có khả năng miễn dịch từ trước trở nên nhạy cảm hơn với virus HIV gây bệnh AIDS.

Trong một bài báo năm 2015, các nhà nghiên cứu, trong đó có cả tiến sĩ Anthony Fauci - chuyên gia về bệnh truyền nhiễm hàng đầu của Mỹ, cho biết tác dụng phụ dường như chỉ xảy ra với vaccine HIV. Nhưng họ lưu ý rằng tỷ lệ nhiễm HIV nên được theo dõi trong và sau quá trình thử nghiệm vaccine được phát triển dựa trên Ad5 ở những nhóm có nguy cơ.

"Tôi lo lắng về việc sử dụng các loại vaccine như vậy ở bất kỳ quốc gia nào hoặc bất kỳ dân số nào có nguy cơ nhiễm HIV cao, và tôi xem đất nước mình là một trong số đó", tiến sĩ Larry Corey, đồng giám đốc của Mạng lưới vaccine phòng ngừa virus corona Mỹ, đồng thời là trưởng nhóm nghiên cứu trong thử nghiệm vaccine HIV của Merck & Co, nói.

Vaccine của Viện Gamaleya sẽ được tiêm làm 2 liều. Liều thứ nhất dựa trên Ad26, tương tự như của Johnson & Johnson và liều thứ hai dựa trên Ad5.

Giám đốc Viện Gamaleya Alexander Gintsburg cho biết cách tiếp cận dựa vào hai vật trung gian này giải quyết được các lo ngại vấn đề miễn dịch. Còn theo tiến sĩ Hildegund Ertl, vaccine này có thể phát huy hiệu quả ở những người đã phơi nhiễm một trong hai loại adenovirus.

Tuy nhiên, nhiều chuyên gia vẫn bày tỏ hoài nghi về vaccine của Nga sau khi chính phủ công bố ý định cung cấp vaccine này cho các nhóm nguy cơ cao vào tháng 10 mà không có dữ liệu từ các cuộc thử nghiệm quy mô lớn.

“Chứng minh tính an toàn và hiệu quả của một vaccine là rất quan trọng”, tiến sĩ Dan Barouch, nhà nghiên cứu vaccine ở Đại học Harvard, người hỗ trợ nghiên cứu vaccine Covid-19 của Johnson & Johnson, nói. Ông lưu ý, các cuộc thử nghiệm với quy mô lớn thường không mang lại kết quả như mong đợi.

Đỗ Hiền