Ngành hàng cá tra phải đối mặt với nhiều khó khăn do ảnh hưởng của dịch Covid-19, đặc biệt là ảnh hưởng của đợt bùng phát dịch lần thứ tư. Việc thực hiện giãn cách xã hội từ tháng 7/2021 tại Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) đã tác động lớn đến hoạt động thả giống, nuôi, thu hoạch, chế biến và xuất khẩu cá tra khiến ngành hàng này đứng trước nguy cơ đổ vỡ chuỗi sản xuất và cung ứng.

Thực trạng...

Theo Tổng cục Thủy sản, diện tích thả nuôi cá tra tính đến ngày 15/9 đạt 3.516 ha (giảm 25,7% so với cùng kỳ năm 2020). Diện tích thả nuôi cá tra trong tháng 7, tháng 8 đã giảm khoảng 50-55% so với các tháng trước. Sản lượng cá tra quý III/2021 ước tính đạt 315 nghìn tấn, giảm 19,8% so với cùng kỳ năm trước, đây là quý có sản lượng cá tra thấp nhất tính từ đầu năm tới nay.

Sản lượng cá tra tháng 9 giảm tới 27.3% so với cùng kỳ năm trước, ước tính đạt 100,8 nghìn tấn; ước tính 9 tháng năm 2021 đạt 987 nghìn tấn, giảm 9,5% so với cùng kỳ năm trước, là mức sản lượng thấp nhất trong kỳ 9 tháng các năm từ 2018-2021 .

Xuất khẩu cá tra những tháng đầu năm 2021 tăng trưởng khá tốt, nhưng sang tháng 8, do nhiều doanh nghiệp ngừng sản xuất, kim ngạch xuất khẩu đột ngột giảm sâu.

Theo Hiệp hội chế biến và xuất khẩu thuỷ sản Việt Nam (VASEP), kim ngạch xuất khẩu cá tra tháng 9/2021 đạt gần 82 triệu USD, giảm mạnh 36,5% so với cùng kỳ năm trước. Kim ngạch xuất khẩu cá tra 9 tháng năm 2021 ước tính đạt 1.076,2 triệu USD, tăng 3,2%.

Xuất khẩu cá tra sang Trung Quốc giảm mạnh bởi một số lý do. Ngược lại, tình hình xuất khẩu cá tra sang Mỹ có phần khả quan hơn do nhu cầu tiêu thụ tăng đột biến sau khi nền kinh tế nước này mở cửa trở lại. Tuy nhiên, cá tra thương phẩm cỡ 800g – 1.000g, cỡ cá được ưa chuộng để sản xuất phi lê cá tra xuất khẩu sang châu Âu và Mỹ đang có nguy cơ bị thiếu hụt trong thời gian tới.

...nguyên nhân   

Theo Tổng cục Thủy sản, nguyên nhân khiến hoạt động sản xuất cá tra bị thu hẹp bắt nguồn từ việc thực hiện giãn cách khiến các nhà máy chế biến giảm công suất, giảm thu mua nguyên liệu đầu vào, chủ yếu sử dụng nguyên liệu từ vùng nuôi của công ty hoặc trong chuỗi liên kết nên nhiều cơ sở và hộ nuôi nhỏ lẻ không thể bán được cá.

Trong giai đoạn giãn cách xã hội, hạn chế di chuyển, người nông dân không thể thu hoạch hay vận chuyển cá từ trại nuôi tới nhà máy nên buộc phải giữ cá trong ao, cá đến lứa không có người thu mua. Thêm vào đó, cá tiếp tục nuôi trở nên quá cỡ, tăng chi phí thức ăn, thậm chí chết nhiều và giảm chất lượng do cá bị bệnh và thịt cá ngả vàng. Gánh nặng chi phí kéo dài khiến các hộ dân không còn đủ khả năng tài chính để thả nuôi vụ tiếp theo.

Đến đầu tháng 9, đã có 176/449 cơ sở chế biến cá tra ngừng sản xuất (39,2%) do không đáp ứng được gánh nặng chi phí và điều kiện “3 tại chỗ”, 49% nhà máy chế biến cá tra tại 5 tỉnh An Giang, Đồng Tháp, Cần Thơ, Hậu Giang và Vĩnh Long phải tạm dừng hoạt động, số lao động phải nghỉ việc do dịch Covid-19 khoảng trên 70%.

Tại các tỉnh, thành phố phía Nam, tổng công suất hoạt động của các nhà máy chế biến cá tra chỉ còn khoảng 30 – 40% so với trước khi thực hiện giãn cách xã hội. Đối với giống cá tra, tính đến ngày 15/9, tổng lượng con giống được sản xuất khoảng 2,33 tỉ con, đáp ứng 100% nhu cầu nuôi thương phẩm, trong đó tập trung nhiều nhất ở tỉnh An Giang (1,07 tỉ con giống), Đồng Tháp (0,75 tỉ con giống).

Việc vận chuyển con giống, thức ăn, cá tra thương phẩm chủ yếu bằng đường thủy trong khi việc vận chuyển theo phương thức này được kiểm soát chặt chẽ, nghiêm ngặt đã gây khó khăn cho hoạt động sản xuất.

Chuỗi sản xuất cá tra có nguy cơ đứt gãy khi các hộ kinh doanh giống có hiện tượng ngưng thả giống từ tháng 8 năm nay, điều này có thể dẫn đến việc thiếu giống cá tra cục bộ năm 2022.

Nguy cơ đứt gãy chuỗi cung ứng bán hàng khiến doanh nghiệp phải bồi thường hợp đồng do không kịp tiến độ giao hàng, mất khách hàng, mất thị trường xuất khẩu vào các quốc gia khác. Ngoài ra, các rào cản thương mại, kỹ thuật đối với cá tra xuất khẩu vẫn đang tiếp diễn tại một số thị trường trọng điểm. Nếu không có giải pháp hỗ trợ kịp thời, hiệu quả thì các hộ nuôi cá sẽ phải bỏ nghề, doanh nghiệp chế biến cá tra sẽ phải đối mặt với nguy cơ thua lỗ, nợ xấu và phá sản.

...và giải pháp 

Theo báo Nhân Dân, khảo sát của Hiệp hội Chế biến và xuất khẩu thủy sản Việt Nam cho thấy, đối với các doanh nghiệp thủy sản nói chung và cá tra nói riêng, chỉ có 30 - 40% số doanh nghiệp có đủ năng lực để phục hồi sản xuất ngay sau khi kết thúc giãn cách xã hội. Số doanh nghiệp còn lại rất khó hoặc cần thời gian dài để khôi phục hoạt động sản xuất.

Theo tính toán, để doanh nghiệp khôi phục được 50% công suất cần 3 đến 6 tháng; khôi phục 70% công suất cần 9 tháng đến 1 năm; khôi phục 100% công suất phải mất khoảng 1,5 năm. Chính vì thế, tại thời điểm này, nhiều doanh nghiệp vẫn chưa lên được kế hoạch mở lại sản xuất. Còn những nhà máy đang hoạt động "3 tại chỗ" thì chủ yếu là trả những đơn hàng đã ký chứ không dám ký thêm hợp đồng mới.

Trước thực tế đó, bà Trương Thị Lệ Khanh- Chủ tịch Hội đồng quản trị Công ty cổ phần Vĩnh Hoàn đề xuất: Ðể doanh nghiệp sớm khôi phục hoạt động quy mô lớn, các địa phương cần điều chỉnh linh hoạt các quy định chống dịch và phương án phục hồi kinh tế. Tạo cơ chế thông thoáng, thống nhất giữa các tỉnh có nhà máy chế biến, vùng nguyên liệu để việc đi lại chăm sóc thả giống của người nuôi được thuận lợi; xem xét cho phép công đoàn thu hoạch cá di chuyển giữa các huyện và liên tỉnh, được đi đến điểm xét nghiệm và tập trung tại điểm di chuyển (bằng xe hoặc bằng ghe) để tham gia thu hoạch cá.

Ðồng thời, cũng đề nghị cơ quan chức năng ưu tiên tiêm vắc-xin sớm cho lực lượng lao động, cấp "thẻ xanh" cho lao động thu hoạch cá liên tỉnh... Tiến tới cho phép các nhà máy đạt số lượng nhất định về công nhân tiêm đủ hai mũi vắc-xin; quản lý kiểm soát dịch tốt, bảo đảm y tế tại chỗ... được mở rộng quy mô hoạt động tối đa.

Chia sẻ về vấn đề này, Phó Chủ tịch UBND tỉnh An Giang Trần Anh Thư cho biết: Tỉnh sẽ dựa trên tình hình dịch Covid-19 để tạo điều kiện tốt nhất cho các doanh nghiệp chế biến cá tra hoạt động trở lại. Tỉnh cũng đề nghị các ngân hàng tạo điều kiện về vốn vay cho các hộ nuôi liên kết tiếp tục đầu tư thả nuôi vụ mới, bảo đảm nguyên liệu cho ngành chế biến cá tra thời gian tới. Tuy nhiên, ông Trần Anh Thư cũng nhấn mạnh, để hoạt động trở lại, doanh nghiệp cần thỏa mãn yêu cầu "ba xanh" (vùng xanh, nhà máy xanh, công nhân xanh).

Về lâu dài, các doanh nghiệp lớn nên tính đến phương án xây dựng nhà máy ở các địa phương khác nhau để vận hành linh hoạt trong mọi điều kiện. Ngoài ra, sớm tính đến việc xây dựng nhà ở cho công nhân để sẵn sàng thích ứng các biến động như đang xảy ra trong đại dịch lần này. Riêng đối với các hộ nuôi cá tra chưa thực hiện liên kết, tỉnh vận động chuyển sang nuôi trồng các sản phẩm khác để tránh rủi ro về thị trường, giá cả.

Đào Vũ (Tổng hợp)