Tài liệu giấy là thứ tương đối dễ bị làm giả, thường xuyên bị thất lạc và có thể là nguyên nhân kéo dài thêm lượng lớn thời gian xử lý cho các cuộc giao dịch thương mại xuyên biên giới. Tuy nhiên, chúng vẫn có vị trí “thống trị” trong nền thương mại hàng hóa toàn cầu trị giá 25 nghìn tỷ USD. Theo Bloomberg, luôn có khoảng 4 tỷ tờ giấy được lưu hành cùng lúc trong mọi thời điểm bất kì.

Phương thức này hầu như không thay đổi kể từ thế kỷ 19. Đáng chú ý, sự phụ thuộc vào các tờ giấy được vận chuyển giữa các bên giao dịch là điểm yếu đối với các công ty vận chuyển.

Lấy một trường hợp nổi bật làm ví dụ, các ngân hàng bao gồm ING Groep NV hồi năm 2020 đã phát hiện ra rằng họ đã nhận được vận đơn giả – chứng từ vận chuyển nêu chi tiết hàng hóa và chuyển nhượng quyền sở hữu – để đổi lấy việc cấp tín dụng cho Agritrade Resources của Singapore.

Trong một vụ tranh chấp khác, HSBC Holdings Plc và các ngân hàng khác đã mất 3 năm tranh chấp pháp lý để thu hồi khoảng 3,5 tỷ USD từ công ty kinh doanh nhiên liệu Hin Leong đã phá sản - công ty bị các công tố viên cáo buộc sử dụng “tài liệu giả mạo hoặc bịa đặt” khi xin cấp tín dụng.

Phòng Thương mại Quốc tế ước tính rằng ít nhất 1% giao dịch trên thị trường tài trợ thương mại toàn cầu, tương đương khoảng 50 tỷ USD mỗi năm, là lừa đảo. Theo dữ liệu do Bloomberg tổng hợp, các ngân hàng, thương nhân và các bên khác đã thiệt hại ít nhất 9 tỷ USD thông qua các tài liệu giả mạo chỉ riêng trong ngành hàng hóa trong thập kỷ qua.

Thời gian xử lý tăng lên đối với giấy tờ vận chuyển

Trung bình, việc xử lý “vận đơn” - chứng từ bằng giấy cần thiết cho việc vận chuyển hàng hóa – tiêu tốn 16,4 giờ của các bên liên quan trong mỗi chuyến hàng thương mại.

Neil Shonhard, giám đốc điều hành của nền tảng chống gian lận MonetaGo, cho biết: “Đây là loại lừa đảo dễ thực hiện nhất. Họ có thể làm giả tài liệu hoặc gửi các bản sao tới ngân hàng ‘A', ngân hàng 'B' và ngân hàng 'C' trong khi không để các ngân hàng biết điều đó”.

Trong một báo cáo năm 2022 do MonetaGo đồng tác giả, ICC cho biết có tới 2,5 tỷ USD trong số vận đơn gian lận hàng năm đó cuối cùng đã trở thành tổn thất cho các công ty. Các vụ việc thường vỡ lở sau những cú sốc giá hàng hóa hoặc các sự kiện bên ngoài khác.

Một số người cho rằng các nền tảng trực tuyến hiện tại có thể bảo mật, lưu trữ và chuyển giao tài liệu, khiến các ngân hàng ít có khả năng nhận được vận đơn đã bị chỉnh sửa hoặc các tài liệu khác, chẳng hạn như hóa đơn cho “hàng hóa không tồn tại” hoặc chứa đầy các cục đá đội lốt kim loại quý có giá trị.

Việc tin tặc thay đổi số liệu trên các hệ thống mạng vẫn là một rủi ro, nhưng khó thực hiện hơn nhiều so với việc sao chép các mảnh giấy.

Số hóa đang mang lại tiềm năng thúc đẩy cho doanh nghiệp. Một nghiên cứu của McKinsey dựa trên các cuộc phỏng vấn trong ngành và dữ liệu từ các hãng vận tải đã ước tính rằng việc áp dụng vận đơn điện tử sẽ giúp tăng thêm khối lượng thương mại toàn cầu lên tới 40 tỷ USD thông qua giảm xung đột thương mại, đặc biệt là đối với các thị trường mới nổi.

Theo lý thuyết, trong tương lai, các ngân hàng có thể dễ dàng tài trợ giao dịch cho các đối tác nhỏ hơn, tiềm ẩn rủi ro hơn nếu họ thực hiện mọi việc bằng kỹ thuật số. McKinsey cho biết thêm, các hãng vận tải container chính có thể tiết kiệm tới 6,5 tỷ USD chi phí trực tiếp mỗi năm nếu họ chuyển sang áp dụng hoàn toàn vận đơn kỹ thuật số.

David Dierker, chuyên gia cấp cao của McKinsey và đồng tác giả của báo cáo, cho biết: “Chúng tôi tin rằng với một vài nỗ lực nhỏ, mọi người trong hệ sinh thái này có thể thu về nhiều lợi ích”.

Ông lập luận rằng có rất ít hoặc không có nhược điểm nào ngoài khoản đầu tư ban đầu để thay đổi quy trình: “Các nhà giao nhận và chủ hàng vận tải sẽ cần phải thích ứng, nhưng mọi người đều được hưởng lợi ít nhất bằng mức họ phải đầu tư. Và các hãng vận tải được hưởng lợi nhiều hơn nữa”.

Xu hướng tương lai

Chưa đến 2% thương mại toàn cầu được giao dịch thông qua các phương tiện kỹ thuật số, nhưng điều đó sẽ thay đổi. Trong số 10 hãng tàu container hàng đầu thế giới, 9 hãng - chiếm hơn 70% vận tải container toàn cầu - đã cam kết số hóa 50% vận đơn trong vòng 5 năm và 100% vào năm 2030. Một số công ty khai thác mỏ lớn nhất thế giới bao gồm BHP Group Ltd., Rio Tinto Group, Vale SA và Anglo American Plc đã lên tiếng ủng hộ một chiến dịch tương tự trong ngành vận tải hàng rời.

Rào cản lớn nhất đối với việc mở rộng đó là vấn đề pháp lý. Các ngân hàng, thương nhân, công ty bảo hiểm và công ty vận tải đã có đủ phương tiện để chuyển sang kỹ thuật số, nhưng cho đến nay vận đơn bằng giấy là tài liệu duy nhất được luật pháp Anh công nhận và trao cho chủ sở hữu quyền sở hữu hàng hóa.

Ngân hàng hoặc công ty bảo hiểm sẽ không chi trả cho một giao dịch không an toàn về mặt pháp lý và nếu không có nguồn tài chính thì các giao dịch khó có thể được thực hiện. Để giải quyết vấn đề đó, Vương quốc Anh đã thông qua Đạo luật Tài liệu Thương mại Điện tử vào tháng 7, quy định các tài liệu kỹ thuật số có quyền hạn pháp lý tương tự như tài liệu giấy.

Luật Anh về chứng từ thương mại đã có từ nhiều thế kỷ trước. Nó hỗ trợ cho khoảng 90% hàng hóa toàn cầu và các hợp đồng thương mại khác. Vì vậy, việc thay đổi luật của Vương quốc Anh là một bước tiến lớn. Singapore, một trung tâm luật hàng hải khác, đã tạo ra một khung pháp lý tương tự vào năm 2021 để tiến hành các giao dịch vận đơn điện tử đầu tiên vào năm 2022. Dự kiến sẽ có luật tương tự ở Pháp vào cuối năm nay.

Thử thách tiếp theo sẽ là buộc các công ty thay đổi các quy trình đã tồn tại hàng trăm năm. Từ bao lâu nay, giấy tờ là thứ mà mọi người đều hiểu và mặc dù các doanh nghiệp đều muốn tham gia vào các giao dịch kỹ thuật số quan trọng, thì rất ít doanh nghiệp muốn trở thành người đầu tiên thực hiện các bước theo hướng đó.

Lynn Ng, Giám đốc Toàn cầu về Chuỗi Giá trị Bền vững tại ngân hàng ING, cho biết: “Để việc này khả thi, tất cả chúng ta phải áp dụng các tiêu chuẩn dữ liệu giống nhau để có thể giao tiếp hiệu quả hơn cũng như cho phép xác minh theo cách có thể tương tác trong tài chính hàng hóa”.

Việc thúc đẩy pháp lý của Vương quốc Anh dựa trên luật mẫu do Liên Hợp Quốc đưa ra. Các tổ chức xuyên quốc gia như vậy đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng các đạo luật được cả thế giới chấp nhận và sử dụng. Nhà giao dịch Trafigura Group cho biết: “Chúng tôi tin rằng đây là một trong những giải pháp giúp giảm gian lận chứng từ”.

“Thời kỳ non trẻ”

Marina Comninos, đồng giám đốc công ty quản lý thương mại không cần giấy tờ, ICE Digital Tradek, bình luận: “Đây không phải là ‘thuốc chữa bách bệnh’ cho vận đơn điện tử và chúng ta vẫn còn một con đường dài để đi, nhưng tôi rất kì vọng vào sự thay đổi này và tôi nghĩ nó sẽ tạo ra sự khác biệt đáng kể đối với cách nhìn của ngành về các công cụ kỹ thuật số”.

“Chúng ta vẫn đang ở thời điểm non trẻ trong thương mại quốc tế, chỉ một phần nhỏ thương mại toàn cầu được số hóa – chúng ta cần oxy và đây là oxy”.

Vào cuối những năm 2000, khi vẫn chỉ là một luật sư mới đủ tiêu chuẩn làm việc tại văn phòng Holman Fenwick Willan ở Singapore, Michael Buisset đã bay 5.000 km tới Hồng Kông (Trung Quốc) và quay lại ngay trong ngày với chiếc cặp trong tay. Mọi nỗ lực của anh chỉ để nhận được một vận đơn được ký vào phút cuối bởi quản lý từ phía khách hàng.

Buisset, hiện là người đứng đầu văn phòng công ty tại trung tâm giao dịch hàng hóa Geneva, cho biết: “Lương tôi khi đó thấp hơn nhiều so với hiện tại, nhưng đó là bằng chứng cho thấy sự lãng phí thời gian và tiền bạc mà các tài liệu giấy có thể tạo ra. Và tất nhiên chưa kể tới nguy cơ nó bị thất lạc”.

Những chuyến đi như vậy vẫn diễn ra, mặc dù việc chuyển tài liệu có thể được thực hiện trong vài phút thông qua nền tảng trực tuyến. Công ty cho biết, quy trình tài liệu đầy đủ về thỏa thuận năm 2022 để vận chuyển niken trong các container từ công ty khai thác BHP Group Ltd ở Úc đến công ty mua hàng Jinchuan ở Trung Quốc - được tài trợ bởi các ngân hàng của mỗi quốc gia - mất chưa đầy 48 giờ trên nền tảng ICE Digital Trade.

Lượng giấy tờ khổng lồ

Hiện tại, khi một lô hàng cà phê được vận chuyển từ Brazil đến một nhà rang xay như Illycaffe SpA ở Châu Âu, các bên sẽ cần in rất nhiều giấy tờ. Ba vận đơn giống hệt nhau cần được xuất trình và dần dần được vận chuyển giữa người bán, ngân hàng và người mua, dừng lại ở các công ty luật và nhà tư vấn để đảm bảo quyền lợi cho hàng hóa trong suốt hành trình 20 ngày. Ngoài ra còn có hóa đơn giấy, giấy chứng nhận phân tích và các tài liệu bổ sung để đo trọng lượng, xuất xứ, bao bì, độ ẩm.

Không thể tính toán chính xác có bao nhiêu tài liệu được in cho một lộ trình thương mại nhất định nhưng Brazil xuất khẩu hơn 900.000 tấn cà phê sang Liên minh châu Âu mỗi năm. Và điều đó tốn rất nhiều giấy tờ - McKinsey ước tính rằng ít nhất 28.000 cây xanh mỗi năm có thể được cứu bằng cách giảm quy trình giấy tờ trong vận chuyển container.

Cùng với việc cung cấp thông tin chi tiết về hàng hóa, điểm đến và nguồn gốc, các tài liệu này còn cung cấp cho chủ sở hữu quyền sở hữu đối với bất kỳ thứ gì đang được vận chuyển. Một điều quan trọng nữa là buộc các công ty vận tải phải chịu trách nhiệm về bất kỳ thiệt hại hoặc mất mát nào có thể xảy ra, hoặc đơn giản là cung cấp cho các ngân hàng và công ty bảo hiểm một số lợi ích khi cung cấp hàng trăm triệu USD để tài trợ cho một chuyến hàng.

Các tàu vận chuyển dầu loại lớn nhất đang vận chuyển hàng hóa trị giá hơn 170 triệu USD theo mức giá hiện tại. Quy trình gồm nhiều bước bắt đầu khi đại lý chuẩn bị vận đơn và có xác nhận rằng tất cả các chi tiết đều chính xác: từ người bán, chủ tàu, thương nhân và người mua cuối cùng. Sau đó hàng được xếp lên tàu và vận đơn gốc được chủ tàu đưa ra với chữ ký của thuyền trưởng. Sau đó, ba vận đơn gốc sẽ được giao cho người bán - trong ví dụ ở Brazil, nhà sản xuất cà phê - họ sẽ chuyển chúng đến ngân hàng cấp vốn cùng với các chứng từ bổ sung để nhận thanh toán. Ngân hàng của công ty cà phê sẽ xác nhận vận đơn bằng cách viết vào mặt sau của vận đơn.

Trong nhiều trường hợp, đơn vị vận chuyển sẽ cần phải ra khơi trước khi quá trình này hoàn tất, vì vậy thuyền trưởng của tàu sẽ cung cấp cho đại lý vận chuyển một thư ủy quyền để thay mặt họ hoàn thành các tài liệu.

Thay đổi tất yếu

Cách tiếp cận theo phong cách ‘chuyển bưu kiện’ này đang diễn ra song song với thời điểm hàng hóa vật chất được đưa lên tàu, vận chuyển đi khắp thế giới và giao hàng. Đôi khi, tài liệu có thể chỉ cần di chuyển giữa một cụm văn phòng nhỏ ở Geneva hoặc Singapore - nơi các công ty trong chuỗi cung ứng và tài chính đặt văn phòng gần nhau. Nhưng thường thì chúng lòng vòng hơn nhiều.

Phần tin tức trên trang web của Hiệp hội Thương mại Ngũ cốc và Thức ăn chăn nuôi, GAFTA, được dành riêng cho các vận đơn sợ bị mất hoặc bị đánh cắp. Tại đây, các công ty công khai tuyên bố quyền sở hữu hàng hóa của họ để ngăn cản các bên khác tại cảng đến lấy trộm lúa mì hoặc đậu nành – những lô hàng có khả năng trị giá hàng trăm ngàn USD.

Mặc dù đó chỉ là chuyện hi hữu nhưng nhiều chủ hàng tin rằng rủi ro đủ lớn để đưa ra cảnh báo công khai.

Richard Watts, một chuyên gia về thương mại hàng hải có trụ sở tại Geneva và là cố vấn hội đồng quản trị cho nền tảng tài liệu điện tử Secro, cho biết: “Thực tế là tất cả những người làm việc trong ngành mà tôi biết đều từng gặp phải trường hợp vận đơn bị thất lạc. Điều này không xảy ra thường xuyên nhưng với số lượng tài liệu thuần túy mà chúng tôi gửi đi khắp thế giới cùng một lúc - ngay cả khi 0,001% trong số đó bị thất lạc - thì đó vẫn là một vấn đề rất tốn kém và phức tạp, thường là có một con tàu đang chờ sẵn để dỡ hàng”.

Các công ty khởi nghiệp kỹ thuật số như Vakt và ICE Digital Trade mang đến cơ hội chuyển giao thương mại và các tài liệu tài chính khác bằng điện tử. Nhưng việc thiếu các hình mẫu cho thấy sự khó khăn trong việc áp dụng hoàn toàn vận đơn điện tử. Trafigura đã sử dụng essDOCS cho một chuyến hàng quặng sắt của Úc vào năm 2014. Hãng tàu Đài Loan (Trung Quốc) Wan Hai đã sử dụng vận đơn điện tử của Bolero cho hoạt động buôn bán sợi polyester sang Trung Quốc vào năm 2018.

Tỷ lệ chuyển đổi thấp này phần lớn đến từ việc hóa đơn điện tử thiếu sự công nhận về mặt pháp lý ở nhiều quốc gia. Chưa kể, ngân hàng có thể chấp nhận hàng hóa quá cảnh nhưng sẽ không chấp nhận vận đơn kỹ thuật số làm tài sản thế chấp trong hầu hết các trường hợp. Những người ủng hộ nói rằng cải cách luật pháp của Vương quốc Anh sẽ thay đổi điều đó.

“Chúng ta vẫn đang sống trong Thời kỳ đen tối xét về mặt thương mại toàn cầu”, Watts của Secro nói. “Bây giờ tôi phải xuống lấy một số vận đơn cho chuyến hàng phân bón và gửi chúng qua chuyển phát nhanh đến Argentina. Quy trình chỉ hơi ngớ ngẩn một chút thôi”.

Tham khảo: Bloomberg