Công nhân sơ chế và đóng gói mít sấy xuất khẩu tại Công ty cổ phần Vinamit, thị xã Bến Cát, tỉnh Bình Dương - Ảnh: QUANG ĐỊNH
Và sự phục hồi của xuất khẩu trong năm 2024, theo nhiều chuyên gia kinh tế, phụ thuộc vào sự phục hồi của cầu tiêu dùng thế giới và sự vươn lên của các doanh nghiệp xuất khẩu nội địa.
Xuất siêu tăng mạnh, xuất khẩu giảm sâu
Chia sẻ với Tuổi Trẻ, ông Bùi Dương Thuật - giám đốc Công ty TNHH xuất nhập khẩu trái cây Mekong - cho hay tháng 9-2023 đã cho chuyến container dừa uống nước xuất khẩu sang Mỹ đầu tiên kể từ khi APHIS (Cục Kiểm dịch động thực vật, thuộc Bộ Nông nghiệp Mỹ) thông tin cho phép Việt Nam xuất khẩu dừa sang thị trường này.
Có thêm thị trường, hiện nay trung bình mỗi tháng công ty của ông Thuật xuất khẩu sang thị trường Mỹ khoảng 10 container dừa tươi uống nước (tương đương khoảng 200.000 trái).
"Trong thời gian tới, hy vọng thị trường Trung Quốc sẽ mở cửa với loại trái cây này và chúng tôi cũng đặt mục tiêu doanh thu khoảng 80 tỉ đồng mỗi năm", ông Thuật kỳ vọng với doanh thu 50 tỉ/năm hiện nay.
Tuy nhiên, tổng thể chung thì không phải ngành nào cũng tăng tốc như nông nghiệp. Theo Tổng cục Thống kê, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa tháng 10-2023 ước đạt 61,62 tỉ USD, tăng 4,1% so với tháng trước và tăng 5,6% so với cùng kỳ năm trước.
Nhưng tính chung 10 tháng năm 2023, tổng kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa là 557,9 tỉ USD, giảm gần 60 tỉ USD.
Trong đó, giá trị xuất khẩu hàng hóa 10 tháng ước đạt 291,2 tỉ USD, giảm 7,1% (giảm 22,2 tỉ USD). Giá trị nhập khẩu hàng hóa 10 tháng năm 2023 ước đạt 266,67 tỉ USD, giảm 12,3% (giảm 37,2 tỉ USD) so với cùng kỳ năm trước. Tính chung 10 tháng, cả nước xuất siêu 24,61 tỉ USD, tăng mạnh so với cùng kỳ năm 2022 (xuất siêu 9,56 tỉ USD). Nhưng cơ bản xuất siêu do nhập khẩu giảm.
Nhận định về thị trường xuất nhập khẩu 10 tháng qua, ông Lưu Mạnh Tưởng - phó tổng cục trưởng Tổng cục Hải quan - cho biết các nhóm mặt hàng nhập khẩu giảm mạnh nhất là điện thoại các loại và linh kiện, máy móc thiết bị, dụng cụ và phụ tùng; chất dẻo nguyên liệu, sắt thép, vải, sản phẩm điện tử và linh kiện.
Cũng theo Tổng cục Hải quan, tính đến 30-9 có 10 nhóm mặt hàng nhập khẩu có kim ngạch giảm hơn 1 tỉ USD so với cùng kỳ năm ngoái. Cụ thể, nhóm điện thoại các loại và linh kiện nhập khẩu giảm tới 9,7 tỉ USD; máy móc thiết bị, dụng cụ và phụ tùng giảm hơn 4 tỉ USD; chất dẻo nguyên liệu giảm 2,64 tỉ USD; sắt thép giảm 2 tỉ USD; nhập khẩu vải, các loại kim loại thường, hóa chất giảm hơn 1,5 tỉ USD.
Xuất khẩu gạo có nhiều thuận lợi do nhu cầu trên thế giới tăng mạnh - Ảnh: BỬU ĐẤU
Nguyên nhân do đâu?
Trao đổi với Tuổi Trẻ, TS Lê Quốc Phương - nguyên phó giám đốc Trung tâm thông tin công nghiệp và thương mại (Bộ Công Thương) - cho biết:
Năm 2023 kinh tế thế giới có nhiều khó khăn lớn, gay go hơn cả thời Covid-19, tổng cầu thế giới giảm mạnh do lạm phát tăng cao, xung đột Nga - Ukraine và Israel - Hamas, sự đứt gãy chuỗi cung ứng toàn cầu. Điều này dẫn tới nhiều nền kinh tế tăng lãi suất rất cao, kinh tế nhiều nước suy giảm... Những nguyên nhân này làm cho xuất khẩu của Việt Nam giảm mạnh.
"Theo tôi, năm nay tăng trưởng xuất khẩu sẽ âm, đây là năm thứ hai nền kinh tế tăng trưởng xuất khẩu âm kể từ khi đổi mới. Năm đầu tiên chúng ta có tăng trưởng xuất khẩu âm là năm 2009. Điều đáng lưu ý là xuất khẩu giảm mạnh nhưng nhập khẩu của nền kinh tế đang giảm mạnh hơn, do đó kết quả xuất siêu gần 25 tỉ USD chúng ta có được cho đến nay là vì nhập khẩu giảm sâu", ông Phương nhấn mạnh.
Theo phân tích của ông Phương, xuất siêu là tốt nhưng trường hợp xuất siêu của Việt Nam 10 tháng qua không hẳn là điều đáng mừng. Thường quốc gia nào cũng mong muốn xuất siêu, đặc biệt xuất siêu hàng chục tỉ USD thời gian qua là một tin tốt, giúp chúng ta giữ được tỉ giá, tăng được dự trữ ngoại hối, hỗ trợ cho kiểm soát lạm phát.
Nhưng mặt không tốt ở đây là nhập khẩu giảm quá mạnh, trong khi Việt Nam vẫn là một nền kinh tế có tính gia công, lắp ráp cao. Ví dụ như các mặt hàng xuất khẩu điện thoại, linh kiện điện tử, dệt may, da giày... phải nhập khẩu linh phụ kiện, nguyên liệu rất nhiều từ bên ngoài. Vì thế, nhập khẩu giảm mạnh 10 tháng qua sẽ tác động lớn tới xuất khẩu của Việt Nam trong thời gian tới.
Cùng quan điểm này, PGS.TS Phạm Tất Thắng - Viện Nghiên cứu chiến lược, chính sách công thương - đánh giá kinh tế thế giới 10 tháng qua không tốt, sức mua giảm mạnh. Đặc biệt, phần giảm lại rơi vào các bạn hàng chính của Việt Nam. Ngay cả Trung Quốc cũng rơi vào khó khăn kinh tế. Thị trường Mỹ có dấu hiệu phục hồi nhưng không đều suốt trong cả quá trình. Nguyên nhân thứ hai là sản xuất trong nước phục hồi chậm.
Theo ông Thắng, không phải mọi lĩnh vực đều khó khăn, không có đơn hàng nhưng ở trong nước những doanh nghiệp kịp thời phản ứng với xu hướng này không lớn, đặc biệt là những doanh nghiệp sử dụng nhiều lao động. Việc khôi phục sản xuất tốn nhiều chi phí hơn tính toán ban đầu của doanh nghiệp. Một số lĩnh vực sản xuất phục hồi không chắc chắn, nhiều doanh nghiệp không phục hồi sản xuất vì thiệt hại giai đoạn dịch bệnh quá lớn. Đây là những vấn đề làm kim ngạch xuất khẩu giảm sâu trong 10 tháng năm nay.
Nguồn: Tổng cục Thống kê - Tổng hợp: B.NGỌC - Đồ họa: N.KH.
Nhiều giải pháp để khôi phục xuất khẩu
Về vấn đề nhập khẩu giảm mạnh có phải do tỉ lệ nội địa hóa của Việt Nam đang tăng lên trong giá trị xuất khẩu, ông Phương cho rằng nền công nghiệp vẫn tập trung vào lắp ráp gia công, công nghiệp hỗ trợ chưa thực sự phát triển. Ví dụ ngành sản xuất xơ sợi, dệt nhuộm trong nước chưa phát triển, doanh nghiệp trong nước chưa tham gia sâu được vào các chuỗi sản xuất điện thoại, ô tô.
Cũng theo ông Phương, xu hướng năm tới xuất khẩu có tăng được hay không một phần dựa vào tổng cầu thế giới. Còn về dài hạn, nếu Việt Nam tiếp tục duy trì nền công nghiệp gia công, lắp ráp thì nền kinh tế sẽ không được hưởng lợi nhiều từ xuất khẩu. Muốn xuất khẩu đóng góp thực sự vào tăng trưởng kinh tế thì phải chuyển từ nền công nghiệp gia công, lắp ráp sang nền công nghiệp nội địa hóa cao, hàm lượng công nghệ cao.
Một số chuyên gia kinh tế lại cho rằng Việt Nam cần tập trung thúc đẩy các mặt hàng xuất khẩu có thế mạnh như nông sản trong thời gian tới. Bởi giá gạo Việt Nam đang ở mức đỉnh, nhiều nông sản khác như rau quả cũng đang được giá.
Tuy nhiên, cần chú ý đến vấn đề chất lượng. Riêng với xuất khẩu thủy sản, cần tích cực tháo gỡ thẻ vàng của Liên minh châu Âu. Nếu không gỡ được sẽ kiềm chế xuất khẩu thủy sản, một trong những mặt hàng có thế mạnh của Việt Nam.
Thứ hai cần đẩy mạnh xuất khẩu trong các lĩnh vực tạo ra giá trị gia tăng lớn. Ví dụ trong nông nghiệp cần đẩy mạnh chế biến để tăng giá trị gia tăng. Chúng ta xuất khẩu cà phê đứng thứ hai thế giới sau Brazil nhưng lại chủ yếu xuất thô, kim ngạch rất cao nhưng giá trị gia tăng rất thấp.
Theo ông Phạm Tất Thắng, cần có biện pháp hỗ trợ gián tiếp cho doanh nghiệp xuất khẩu. Đó phải là những chính sách cơ bản, mạnh mẽ, như hỗ trợ doanh nghiệp chuyển đổi công nghệ, và chính sách phải thực thi hiệu quả, giúp doanh nghiệp vươn lên được.
Trong khi đó, ông Huỳnh Văn Thòn - chủ tịch hội đồng quản trị Tập đoàn Lộc Trời - cho biết năm 2023 tập đoàn này dự kiến đạt doanh thu 11.000 tỉ đồng, tăng 10% so với năm 2022.
Giá gạo tăng dẫn đến các thương lái tự do đổ xô đi mua lúa của nông dân. Rất nhiều nông dân khi thấy giá lúa cao đã hủy bỏ thỏa thuận bán lúa đã ký từ trước. Điều này dẫn đến các công ty có đơn hàng giao trong tháng 9 đến tháng 11 bị thiệt hại nặng, làm gãy đổ hệ thống cung ứng.
Ấn Độ có thể hủy bỏ lệnh cấm xuất khẩu bất kỳ thời điểm nào, khi đó giá gạo quốc tế sẽ giảm mạnh trong khi giá gạo tồn kho đang ở mức cao. Như vậy, doanh nghiệp nào mua lúa của nông dân tại thời điểm hiện tại chắc chắn sẽ chịu lỗ.
Để xuất khẩu nói chung cũng như chuỗi giá trị lúa gạo có thể bền vững, cần phải xây chắc các mối liên kết sản xuất. Ông Thòn đề nghị cần tổ chức liên kết sản xuất nghiêm túc theo như nghị định 107 của Chính phủ về liên kết sản xuất trong xuất khẩu gạo; tổ chức cho nông dân vay vốn sản xuất theo mùa vụ; tổ chức cho các công ty đủ điều kiện xuất khẩu gạo vay tiền thu mua và lưu kho lúa gạo.
24,61 tỉ USD
Đó là giá trị xuất siêu kỷ lục Việt Nam đạt được trong 10 tháng năm 2023 trong tổng kim ngạch xuất nhập khẩu 557,9 tỉ USD.
Nhập khẩu linh kiện từ Hàn Quốc tăng
Trong 10 tháng năm nay, Hoa Kỳ là thị trường xuất khẩu lớn nhất của Việt Nam với kim ngạch ước đạt 78,6 tỉ USD. Ngược lại, Trung Quốc là thị trường nhập khẩu lớn nhất với kim ngạch ước đạt 89,8 tỉ USD.
Đại diện Tổng cục Hải quan cũng cho hay nhóm mặt hàng có kim ngạch nhập khẩu cao nhất của cả nước trong ba quý đầu năm là máy vi tính, sản phẩm điện tử và linh kiện. Lũy kế trong chín tháng, nhập khẩu nhóm hàng này chỉ đạt khoảng 62,8 tỉ USD.
Song song với đó, Hàn Quốc đã vượt Trung Quốc trở thành thị trường lớn nhất cung cấp nhóm hàng máy vi tính, sản phẩm điện tử và linh kiện cho Việt Nam. Bởi trị giá nhập khẩu máy vi tính, sản phẩm điện tử và linh kiện từ Trung Quốc giảm mạnh tới 16,6 tỉ USD nhưng nhập khẩu từ Hàn Quốc cũng tăng trên 20 tỉ USD so với cùng kỳ năm trước.
Nông nghiệp trúng lớn và còn thắng lớn
Nhiều lĩnh vực xuất khẩu tốt, xuất siêu ngành nông nghiệp 10 tháng đầu năm nay đã vượt mức xuất siêu cả năm trước.
Thứ trưởng Bộ NN&PTNT Phùng Đức Tiến cho biết 10 tháng năm 2013, tổng kim ngạch xuất khẩu nông lâm thủy sản đạt 43,08 tỉ USD, mặc dù giảm 4,2% so với cùng kỳ năm trước nhưng xuất siêu đạt 9,3 tỉ USD, tăng 26,2% so với cùng kỳ năm trước.
Mức xuất siêu sẽ còn tăng
"Việc xuất siêu tăng mạnh có ý nghĩa rất quan trọng cho phát triển kinh tế - xã hội nói chung và ngành nông nghiệp nói riêng. Còn 10 tháng đầu năm nay, xuất siêu ngành nông nghiệp đã đạt 9,3 tỉ USD. Việc xuất siêu tăng mạnh giúp nền kinh tế có thêm ngoại tệ để nhập trang thiết bị về tiến hành công nghiệp hóa - hiện đại hóa" - ông Tiến nói.
Cùng với đó, gói hỗ trợ 15.000 tỉ đồng cho ngành lâm nghiệp và thủy sản đã giải ngân được hơn 5.500 tỉ đồng (đến tháng 9). Theo ông Tiến, điều này giúp các doanh nghiệp có thêm nguồn tài chính để dự trữ nguyên liệu, tăng cường chế biến và xúc tiến thương mại. Với tất cả các lĩnh vực, trong đó tập trung vào các thị trường đang có nhu cầu tăng cao như Trung Quốc, Nhật, Hàn... thì từ nay đến cuối năm ngành nông nghiệp sẽ về đích xuất khẩu 53 - 54 tỉ USD.
"Với kinh nghiệm từ các năm trước, Bộ NN&PTNT sẽ chỉ đạo các đơn vị cùng các địa phương tập trung sản xuất để có nguyên liệu cho xuất khẩu những tháng cuối năm. Từ việc đạt mục tiêu xuất khẩu, chắc chắn xuất siêu sẽ tăng cao hơn" - ông Tiến nói.
Sơ chế xuất khẩu dừa tươi sang nhiều thị trường như Mỹ, Nhật Bản, Hàn Quốc - Ảnh: MẬU TRƯỜNG
Xuất khẩu nông lâm thủy sản đứng 15 thế giới
Về kế hoạch đẩy mạnh thị trường xuất khẩu trong thời gian tới, ông Tiến cho biết bộ sẽ tiếp tục xử lý các vấn đề thị trường nhằm tạo điều kiện thuận lợi cho xuất khẩu nông sản, thủy sản, đặc biệt là thị trường Trung Quốc, Hoa Kỳ, EU...
Ví dụ, thị trường Trung Quốc 10 tháng đầu năm 2023 chiếm 22,8% thị phần xuất khẩu nông sản Việt, tăng 18,6% so với năm trước. Ngành nông nghiệp đã nỗ lực đàm phán để ký kết nghị định thư để xuất khẩu chính ngạch nhiều loại nông sản như sầu riêng, thanh long, chuối… Bộ NN&PTNT đang tiếp tục đàm phán để ký kết nghị định thư với dược liệu, trái cây đông lạnh, dừa và dưa hấu.
Nếu giải quyết được đồng bộ các vấn đề trong xuất khẩu các mặt hàng này, theo ông Tiến, tốc độ tăng trưởng kim ngạch xuất khẩu với Trung Quốc còn lớn hơn rất nhiều.
"Dù xuất khẩu nông lâm thủy sản chúng ta đứng thứ 15 trên thế giới nhưng có những ngành hàng chúng ta đứng tốp đầu như thủy sản. Để xuất siêu tăng cao thì năng suất, chất lượng rất quan trọng. Ngành nông nghiệp sẽ tiếp tục rà soát toàn diện về giống, quy trình canh tác, quy trình chăn nuôi, giảm sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, dừng thuốc thú y. Cùng với đó sẽ tiếp tục triển khai truy xuất nguồn gốc, mã vùng trồng, mã cơ sở đóng gói" - ông Tiến nói và cho hay giá trị gia tăng từ chuyển đổi số rất lớn, Bộ NN&PTNT đang đẩy mạnh, cùng với đó là các giải pháp kỹ thuật để nâng cao sức cạnh tranh.
Tốc độ tăng trưởng xuất khẩu một số lĩnh vực quan trọng
Theo ông Phùng Đức Tiến, tháng 10-2023 xuất khẩu nông lâm thủy sản đạt 4,8 tỉ USD, tăng so với cùng kỳ năm trước 11,9%. Tốc độ tăng trưởng ngành rau quả rất cao, hết tháng 10 xuất khẩu đạt 4,91 tỉ USD, tăng 78,9%. Bên cạnh đó, lúa gạo đạt 3,97 tỉ USD (tăng 34,9%), hạt điều 2,92 tỉ USD (tăng 14,8%)... Năm 2022, xuất siêu nông lâm thủy sản đạt 8,76 tỉ USD, chiếm 77,41% trong tổng giá trị xuất siêu toàn nền kinh tế là 11,2 tỉ USD. Năm nay mới 10 tháng nhưng xuất siêu của ngành đã vượt mức cả năm trước.
Bắt đúng mạch, hỗ trợ tập trung
Đại biểu Quốc hội Trần Anh Tuấn, trưởng Ban đổi mới quản lý doanh nghiệp TP.HCM, nhấn mạnh xuất siêu đến nay đạt kỷ lục hơn 24 tỉ USD cần nhìn nhận trong bối cảnh tổng kim ngạch xuất nhập khẩu giảm, trong đó nhập khẩu giảm nhiều hơn tạo nên xuất siêu.
Xuất siêu, theo ông Tuấn, có mặt tích cực là đem lại ngoại tệ, góp phần cho thị trường ngoại hối ổn định hơn. Tuy nhiên, hoạt động chung của kinh tế, độ mở nền kinh tế bị giảm do xuất khẩu, nhập khẩu giảm. Mô hình của ta đang hướng xuất khẩu mà độ mở giảm nên cần lưu ý.
Có nhiều nguyên nhân giảm như cầu tiêu dùng của thế giới giảm. Nhưng cần nhìn nhận nguyên nhân chủ quan, đó là sức cạnh tranh của hàng hóa trong nước còn hạn chế. Xu hướng tiêu dùng đã thay đổi, sử dụng sản phẩm nông nghiệp nhiều hơn và giảm sản phẩm xa xỉ. Vì thế, ông Tuấn đánh giá hàng nông sản chúng ta phát huy được lợi thế nhưng các hàng hóa tiêu dùng khác như dệt may, da giày, đồ gỗ… đơn hàng bị ảnh hưởng, từ đó nhập khẩu giảm. Doanh nghiệp cũng e dè mở rộng sản xuất, ảnh hưởng tới việc làm.
Ông Tuấn nhấn mạnh cần nhìn lại nguyên nhân chủ quan. Việc đầu tư đổi mới công nghệ, cải thiện kỹ năng người lao động để tăng năng suất lao động ba năm nay không đạt chỉ tiêu. Do đó, những yếu tố bên ngoài tác động đã bộc lộ năng lực không vững chắc của nhiều ngành, lĩnh vực. Việc phụ thuộc gia công lớn khiến tính vững chắc của nền kinh tế chưa đạt.
Cùng với các chính sách hỗ trợ giãn, giảm thuế... Chính phủ cần tập trung vào đầu tư bồi dưỡng nguồn nhân lực chất lượng cao, hỗ trợ ứng dụng chuyển giao khoa học công nghệ; tăng cường tính liên kết giữa doanh nghiệp nhỏ và vừa với doanh nghiệp FDI, tạo nên hệ sinh thái để hỗ trợ tài chính, hỗ trợ đầu vào và đầu ra để vực dậy khu vực doanh nghiệp nhỏ và vừa.
"Ta có nhiều chính sách hỗ trợ nhưng đang còn lẻ mẻ, manh mún và chưa mang tính hệ thống, cần tập trung vào các ngành công nghiệp chế biến chế tạo, công nghệ cao, doanh nghiệp nhỏ và vừa để tạo tính bền vững cho phát triển", ông Tuấn đề nghị.
Xuất siêu kỷ lục, áp lực tỉ giá vẫn cao
Theo Tổng cục Thống kê, lũy kế 10 tháng năm 2023, Việt Nam xuất siêu ước gấp khoảng hai lần cả năm ngoái.
Về lý thuyết, tỉ giá sẽ được hỗ trợ khi nguồn cung ngoại tệ dồi dào hơn từ thặng dư thương mại. Song chia sẻ với Tuổi Trẻ, bà Trần Thị Khánh Hiền - giám đốc khối nghiên cứu phân tích Chứng khoán MB (MBS) - nhận định xuất siêu chỉ hỗ trợ một phần, áp lực tỉ giá thực tế vẫn hiện hữu.
Nhiều ngành còn rất khó khăn. Trong ảnh: một dự án bất động sản ở TP Thủ Đức (TP.HCM) - Ảnh: TỰ TRUNG
Tỉ giá USD/VND liên ngân hàng leo lên mức 24.590 tại ngày 26-10, tăng 4,1% kể từ đầu năm 2023. Theo chuyên gia MBS, đồng USD tăng quá mạnh. Việt Nam đẩy mạnh hạ lãi suất, "ngược chiều" xu hướng chính sách tiền tệ nhiều nước trên thế giới. Đây là yếu tố lớn gây áp lực lên tỉ giá.
Bà Hiền cho biết Ngân hàng Nhà nước vẫn đang cẩn trọng quan sát, đồng thời duy trì diễn biến tự nhiên của tỉ giá trong bối cảnh các đồng tiền khác mất giá mạnh hơn so với USD (baht của Thái Lan giảm xấp xỉ 5%, ringgit của Malaysia giảm 6,5%, nhân dân tệ của Trung Quốc giảm 7%...). Việc ổn định tỉ giá trong tầm kiểm soát, theo bà Hiền, là rất quan trọng. Bởi nếu VND tiếp tục mất giá có thể giúp hàng xuất khẩu Việt Nam rẻ hơn nhưng hàng nhập khẩu sẽ đắt hơn, đặc biệt là nó sẽ đẩy lạm phát tăng, khó duy trì giảm lãi suất thấp để hỗ trợ nền kinh tế.
Trong ngắn hạn, theo một số chuyên gia, động thái hút ròng liên tục của Ngân hàng Nhà nước thời gian qua là giải pháp tạm thời hút bớt thanh khoản thị trường liên ngân hàng, giảm áp lực đầu cơ tỉ giá trong ngắn hạn.
Xuất khẩu đi 12 quốc gia, vẫn không vào nổi siêu thị trong nướcTP tổ chức rất nhiều buổi kết nối tiêu thụ nhưng gần như không hiệu quả khi doanh nghiệp vẫn rất khó đưa hàng vào siêu thị.