Trò chuyện với Tuổi Trẻ, chuyên gia kinh tế Vũ Quang Việt - nguyên vụ trưởng Vụ Tài khoản quốc gia thuộc Cục Thống kê Liên Hiệp Quốc và PGS.TS Vũ Minh Khương - giảng viên Trường Chính sách công Lý Quang Diệu Singapore - đều chỉ ra rủi ro từ nợ vay của khu vực doanh nghiệp phi tài chính.

Ông Việt nói:

10 tháng đầu năm nay, việc kinh tế tăng trưởng chậm lại đến từ nhiều nguyên nhân, trong đó có xuất phát từ vấn đề nợ khu vực doanh nghiệp phi tài chính nói chung.

Kinh tế tăng trưởng chậm lại

* Dự báo GDP năm nay có thể thấp hơn mức chỉ tiêu được giao bất chấp các nỗ lực tháo gỡ. Nhìn nhận thẳng thắn, ông cho rằng đâu là vấn đề chính?

- Nhìn vào số liệu 10 tháng năm 2023 thấy rõ cả xuất nhập khẩu đều giảm. Theo Tổng cục Thống kê, cả 10 tháng năm 2023 tổng kim ngạch xuất nhập khẩu hàng hóa ước đạt 557 tỉ USD, giảm 9,6% so với cùng kỳ năm trước.

Trong đó, xuất khẩu hàng hóa khoảng 291 tỉ USD, giảm 7,1% so với cùng kỳ năm trước. Còn nhập khẩu hàng hóa ước đạt 266 tỉ USD, giảm 12,3%.

Kinh tế Việt Nam lâu nay vốn phụ thuộc vào khu vực FDI. Xuất khẩu mấy năm trước dù tăng mạnh nhưng mức độ phụ thuộc FDI vẫn lớn. Vấn đề nữa là Việt Nam chủ yếu làm hàng tiêu dùng đơn giản, có hàng "công nghệ cao" nhưng chủ yếu là lắp ráp hàng chế biến ở khâu cuối cùng để xuất khẩu.

Xuất khẩu giảm, sản xuất công nghiệp cũng cơ bản giậm chân tại chỗ. Tính chung 10 tháng, chỉ số sản xuất toàn ngành công nghiệp chỉ ước tăng 0,5% so với cùng kỳ năm trước (cùng kỳ năm 2022 còn tăng 8,9%); chỉ số sử dụng lao động giảm 1,4%, ở mức 98,6% so với cùng kỳ năm trước.

Trong khi đó, bán lẻ theo giá hiện hành chỉ tăng 9,4%, trước đó cùng kỳ năm 2022 tăng tới 20,8%. Nếu trừ lạm phát 3,2% thì tiêu dùng thực chất 10 tháng qua chỉ tăng 6,2%.

Nhìn chung, nếu GDP năm 2022 tăng 8%, thì năm 2023 khó tăng hơn 5%.

Việt Nam khó hóa rồng như mong ước, nếu...

* Không phải FDI, tăng trưởng dài hạn phụ thuộc vào năng suất và khu vực kinh tế tư nhân đóng vai trò then chốt trong việc tạo ra năng suất. Vậy ông đánh giá như thế nào khi gắn hai vấn đề này ở Việt Nam?

- Nếu không cải cách, Việt Nam khó hóa rồng như nhiều người mơ ước.

Trong 10 năm qua, tốc độ tăng GDP bình quân của Việt Nam dù cao nhưng giảm so với trước đây và tính từ đổi mới đến nay chỉ đạt được tốc độ tăng trưởng GDP bình quân năm trên 7% một thập niên rồi giảm, so với bốn thập niên ở Hàn Quốc và năm thập niên ở Trung Quốc.

Có nhiều vấn đề. Nhưng nợ của doanh nghiệp phi tài chính nói chung (tức là không kể ngân hàng và doanh nghiệp tài chính - khu vực trung gian tạo nợ) hiện nay là quá lớn, đang trở thành "quả tạ" ngăn cản phát triển.

Theo tính toán, tỉ lệ nợ khu vực doanh nghiệp phi tài chính lên tới 237% GDP vào cuối năm 2020, vượt xa tỉ lệ 150% của Trung Quốc và 100% của Mỹ. Tỉ lệ nợ cao sẽ tạo rủi ro khi doanh nghiệp mất khả năng trả nợ lúc lãi suất thật lên cao.

Chú trọng những giải pháp căn cơ

* Như ông nói cần cải cách, vậy giải pháp cụ thể là gì?

- Ngân hàng Nhà nước gần như không công bố số liệu về nợ cho từng loại doanh nghiệp và từng hoạt động. Chỉ có thể tìm số liệu về tỉ lệ nợ dựa vào Sách trắng doanh nghiệp (Tổng cục Thống kê), gần đây nhất là bản năm 2023 nhưng số liệu mới chỉ đến năm 2021.

Số liệu năm 2021 cũng cho thấy tỉ lệ vốn trong tổng vốn cả nước đi vào kinh doanh bất động sản tăng mạnh trong thời kỳ gần đây, đặc biệt là ở mức thần kỳ với các doanh nghiệp mới đăng ký, chiếm tới 33,7% tổng vốn mới. Nếu kể cả xây dựng thì khu vực này chiếm tới 46% vốn cả nước.

Trước mắt Việt Nam gặp vấn đề cho vay phát triển địa ốc quá lớn, điều này có thể ảnh hưởng dài lâu. Biện pháp là nếu cần, thực hiện giải quyết vỡ nợ. Đồng thời không nên giữ lãi suất ở mức quá cao so với lạm phát như hiện nay vì ảnh hưởng đến cầu tín dụng của công nghiệp, làm ngưng trệ sản xuất.

Lạm phát 3,2% không phải là cao thì không có lý gì lãi suất thực tới mức 8-9% để kinh doanh.

* Ngân hàng Nhà nước đã bốn lần hạ lãi suất điều hành. Lãi suất cho vay dần hạ nhiệt nhưng tăng trưởng tín dụng vẫn thấp. Ông đánh giá vấn đề nằm ở đâu?

- Tôi chỉ lưu ý một vài vấn đề, so với trước đây tốc độ tăng cung tiền luôn cao hơn tốc độ tăng GDP. Nhưng cả năm 2022, cung tiền M2 lần đầu thấp hơn tốc độ tăng GDP, trong khi mức lạm phát vẫn thấp, là một hiện tượng lạ chưa từng có. Ngân hàng Nhà nước nên nghiên cứu thêm.

Ngoài ra, cần vài điều phải giải quyết trong ngắn và trung hạn, gồm: nâng tay nghề của lực lượng lao động qua hệ thống giáo dục nghề; tài trợ để phát triển các trung tâm nghiên cứu khoa học một cách thực chất.

Còn nếu muốn giảm tham nhũng thì phải trả lương công chức đủ sống và muốn có người tài thì phải trả lương xứng đáng các nhà khoa học. Mà muốn có lương đủ sống thì phải giảm số người sống bám vào hệ thống dù không có biên chế.

* Còn về lâu dài, thưa ông?

- Có lẽ vấn đề lớn nhất mang tính dài lâu với sự phát triển Việt Nam là nguồn lực con người. Để thành công trong công cuộc hiện đại hóa, Việt Nam càng cần phải đầu tư thành công vào nguồn nhân lực để có thể xây dựng cơ sở hạ tầng trí tuệ cho hiện tại và tương lai.

Chiến lược của các nước thành công trong phát triển là phát triển giáo dục, khoa học kỹ thuật, xông vào thị trường thế giới để học hỏi, mua công nghệ, thuê chuyên gia nước ngoài để xây dựng sản phẩm khoa học của riêng mình.

Họ cố gắng cạnh tranh, kiếm chỗ đứng trên thị trường thế giới, luôn tìm mọi cách để bảo vệ thị trường sản phẩm chủ yếu trong nền kinh tế. Thậm chí không khuyến khích đầu tư nước ngoài nhằm bảo vệ công nghệ non trẻ của chính mình.