6 ngày một tuần, 13 giờ mỗi ngày, bà Chen Qingling (56 tuổi) và chồng sẽ dọn dẹp hành lang và nhà vệ sinh của một tòa nhà văn phòng ở Bắc Kinh để nuôi sống bản thân và gia đình con trai họ.

Trong khi những người cùng trang lứa giàu có hơn đang dành thời gian nghỉ hưu để đi du lịch, tham gia các lớp dạy nhảy hoặc văn hóa trà đạo,…, bà Chen - một người gốc gác nông thôn, không có tiền tiết kiệm cũng chẳng có lương hưu để an dưỡng tuổi già một cách thoải mái.

"Con trai tôi vẫn đang phục hồi sau tai nạn, vợ nó phải ở nhà chăm ba đứa con nhỏ", bà Chen kể. "Nếu tôi không đi làm, ai sẽ nuôi 5 miệng ăn này? Bố chồng tôi năm nay 89 tuổi, đi khám ở bệnh viện cũng tốn rất nhiều tiền".

"Tôi không có khoản dư nào. Thật khó khăn, nhưng tôi phải cố gắng gượng để tiếp tục sống", người phụ nữ 56 tuổi chia sẻ với SCMP.

Những người già không nghỉ hưu ở Trung Quốc

Trong 40 năm qua, Trung Quốc đã chuyển mình từ một nước nông nghiệp thành nền kinh tế lớn thứ hai thế giới. Tuy nhiên, khi dân số già hóa nhanh chóng, đất nước tỷ dân mới nhận thấy hệ thống phúc lợi của họ có quá nhiều khiếm khuyết.

Năm ngoái, Trung Quốc có khoảng 264 triệu người từ 60 tuổi trở lên, chiếm 18,7% tổng quy mô dân số. Còn 10 năm trước, con số này rơi vào khoảng 178 triệu người, tương đương 13,3% dân số.

Tuổi nghỉ hưu theo quy định của Trung Quốc là 60 đối với nam và 55 đối với nữ, hoặc 50 đối với nữ lao động chân tay.

Bắc Kinh đã công bố kế hoạch nâng tuổi nghỉ hưu để giúp giải quyết phần nào cuộc khủng hoảng dân số tại Trung Quốc, đồng thời chính phủ đang tìm cách để người cao tuổi tiếp tục tham gia vào lực lượng lao động.

Tuy nhiên, đối với nhiều cư dân nông thôn, bao gồm cả những người lao động nhập cư ở các thành phố lớn như bà Chen, nghỉ hưu vẫn là một điều viển vông vì họ không có tiền tiết kiệm và mức lương hưu quá hạn hẹp.

Cuộc khủng hoảng già hóa của Trung Quốc diễn ra nghiêm trọng nhất ở các vùng nông thôn, nơi mà khoảng 23,8% dân số là người từ 60 tuổi trở lên. Tỷ lệ này đã tăng khoảng 10,6% so với một năm trước.

Theo số liệu từ Trung tâm Khảo sát và Nghiên cứu về Tài chính Hộ gia đình Trung Quốc tại Đại học Tài chính và Kinh tế Tây Nam, năm 2018, khoảng 19,5% dân số từ 60 tuổi trở lên vẫn sống trong cảnh nghèo đói.

Tình trạng phân biệt giàu nghèo và vấn đề lương hưu, đặc biệt là giữa khu vực thành thị và nông thôn, đã buộc nhiều người đến tuổi nghỉ hưu ở các vùng nông thôn phải tiếp tục làm việc để nuôi sống bản thân và gia đình.

Chia sẻ với SCMP, ông Guo Youmi (55 tuổi) ở tỉnh Sơn Tây cho hay: "Tôi đã cho con trai đầu lòng 400.000 nhân dân tệ khi nó kết hôn vào năm 2014. Khi con trai thứ của tôi cưới vợ, chi phí sẽ tốn kém hơn".

Ông Guo nói: "Tôi đã lái taxi trong 20, 30 năm qua và chưa bao giờ có kế hoạch nghỉ hưu. Tôi không nghĩ quá nhiều về tương lai, bây giờ tôi phải tiếp tục làm lụng để nuôi thân và dành dụm cho cuộc hôn nhân của con trai thứ".

Ông Yang Guofa, chủ một công ty tuyển dụng đang giúp những người lớn tuổi tìm việc, cho biết nhiều người già từ các vùng nông thôn không được học hành tử tế, nhưng các doanh nghiệp thích thuê họ để tiết kiệm chi phí.

"Thuê những người này sẽ rẻ hơn, doanh nghiệp không phải trả bảo hiểm, phúc lợi hay lương hưu", Yang cho hay. "Những người lớn tuổi này chủ yếu đến từ nông thôn và thường được thuê làm những công việc đơn giản như bảo vệ, quét dọn, trông giữ kho hàng,…".

Hệ thống lương hưu trục trặc

Trong bối cảnh ngày càng ít người lao động đóng góp vào quỹ lương hưu và ngày càng nhiều người cao tuổi cần hỗ trợ, quỹ lương hưu của Trung Quốc được dự đoán là sẽ bị thiếu hụt nghiêm trọng trong hai thập kỷ tới do mức đóng góp của người lao động không đủ để chi trả lương hưu cho người già.

Thậm chí, năm 2019, Học viện Khoa học Trung Quốc (CASS) từng dự đoán quỹ hưu trí khu vực thành thị của Trung Quốc sẽ cạn tiền vào năm 2035.

Khác với nhiều nước phát triển, hầu hết người dân Trung Quốc đang phải phụ thuộc vào hệ thống lương hưu của chính phủ.

Hàng năm, những người lao động chân tay như bà Chen và ông Guo sẽ đóng tiền Bảo hiểm Tài trợ Xã hội Nông thôn, một chương trình do Bắc Kinh triển khai năm 2009.

Tuy nhiên, khi bước sang tuổi 60, họ sẽ nhận được chưa đến 100 nhân dân tệ/tháng. Khoản tiền này không đủ để trang trải ba bữa ăn ở Bắc Kinh chứ đừng nói đến chi phí sinh hoạt hàng tháng, SCMP nhấn mạnh.

Nhà nhân khẩu học He Yafu bình luận: "Chính phủ cần tăng mức lương hưu của Bảo hiểm Tài trợ Xã hội Nông thôn để cải thiện cuộc sống của người cao tuổi ở các vùng nông thôn".

Còn theo chương trình lương hưu ở thành thị, người lao động sẽ đóng góp tới 8% thu nhập, trong khi mức đóng của các chủ doanh nghiệp sẽ khác nhau tùy thuộc vào từng vùng, dao động từ 14 đến 20%. Một người nghỉ hưu trung bình ở thành thị có thể nhận được 2.500 - 4.900 nhân dân tệ/tháng.

Trong khi một số người cố gắng làm việc dù đã nghỉ hưu để tránh buồn chán và duy trì kết nối với xã hội, hầu hết vẫn phải đối mặt với những rủi ro như thu nhập hàng tháng thấp hơn và gánh nặng tài chính khi sức khỏe đi xuống.

Ông He nói: "Người lao động thành thị có thể nghỉ hưu và nhận lương hưu ở một độ tuổi nhất định, nhưng liệu lương hưu có đủ trang trải cuộc sống tuổi già hay không lại là một câu hỏi khác".

Năm 2020, lương hưu trung bình hàng tháng ở Bắc Kinh là 4.365 nhân tệ, trong khi một viện dưỡng lão giá trung bình ở thủ đô đã tiêu tốn ít nhất hơn 5.000 nhân tân tệ/tháng. Đó là chưa tính chi phí ăn uống, y tế và các khoản chăm sóc đặc biệt.

Ông Zhang Jing, nhà sáng lập "80 yanglao" - một nền tảng giúp người cao tuổi hiểu rõ về hưu trí và lương hưu, cho biết ngay cả ở thành phố, nhiều người già vẫn muốn làm việc vì họ không muốn trở thành gánh nặng cho con cái.

"Nhà ở, thực phẩm, chăm sóc con cháu, cái gì mà không tốn tiền chứ?", ông Zhang nhấn mạnh. "Một số bậc cha mẹ đã nghỉ hưu vẫn hỗ trợ tài chính cho con cái hoặc chăm nom cháu không công…"

Theo cảnh báo của nhà nghiên cứu Zhang Jingwei tại Viện Nghiên cứu Tài chính Chongyang, nếu Trung Quốc không có hệ thống lương hưu chất lượng, những người trẻ tuổi sẽ không muốn kết hôn và sinh con, người trung niên gấp đôi gánh nặng khi vừa phải chăm sóc con trẻ vừa phải chăm người già.

"Chỉ khi người cao tuổi có thể tận hưởng thành quả của những cải cách và an yên an dưỡng tuổi già, sự bức bối của người dân Trung Quốc nói chung mới có thể được giải tỏa và tất cả năng lượng của xã hội sẽ được giải phóng", ông Zhang Jingwei gợi ý.