Không chỉ là chiếc xe tay ga, phương tiện di chuyển phổ biến, cái tên Vespa “từ lâu còn gợi nhớ về những ký ức tuổi trẻ, những khoảnh khắc thư thả, niềm vui được thả mình trong bầu không khí rộng mở với nắng và gió mơn man trên da mặt”.

Đó là những chia sẻ phần nào đồng điệu với nhiều người của tác giả M. Marchi trong bài nghiên cứu có tiêu đề “Lịch sử của xe tay ga Vespa” (History of the Vespa Scooter) xuất bản năm 2014 trên trang Eurograduate.com. Thực tế đã có nhiều nhà nghiên cứu, bằng những căn cứ, lập luận và dữ liệu lịch sử, xã hội và văn hóa học, đã chứng minh rằng những chiếc xe máy tay ga với thiết kế “không giống ai” của Hãng Piaggio (Ý) đã tạo ra ảnh hưởng lớn lao, thậm chí mang tính cách mạng, với văn hóa tiêu dùng, văn hóa giới trẻ và thiết kế. Điều đáng nói là ảnh hưởng này không chỉ giới hạn trong phạm vi nước Ý, suốt từ sau Thế chiến II tới nay, mà còn tác động tới toàn cầu.

Để hiểu rõ hơn vì sao những chiếc xe tay ga Vespa tạo ra ảnh hưởng như vậy theo những cách đã nói ở trên, rất cần hiểu về bối cảnh lịch sử và hoàn cảnh cụ thể đã thúc đẩy sự ra đời của chúng. 

Piaggio là một công ty kỹ thuật công nghiệp có trụ sở tại thành phố Genoa ở miền bắc Ý. Trong Thế chiến II, công ty này thường xuyên đảm nhận các hợp đồng sản xuất máy bay, nên nhà máy của họ trở thành mục tiêu oanh tạc của những đợt không kích. 

Ngày 31-8-1943, nhà máy Piaggio bị bom đạn san phẳng và không thể khôi phục. Do phần lớn trang thiết bị, cơ sở vật chất của Piaggio đã bị phá hỏng, không còn phù hợp cho việc sản xuất máy bay, ông Enrico Piaggio (một trong hai người con trai của ông Rinaldo Piaggio - nhà sáng lập Piaggio) quyết định chọn hướng đi khác cho công ty. Do nền tảng của họ là kỹ thuật, định hướng Piaggio tập trung lúc đó là phát triển các sản phẩm di chuyển nhẹ. 

Lựa chọn của Enrico Piaggio dựa trên những đánh giá về tình hình kinh tế và xã hội lúc đó. Nước Ý bấy giờ hứng chịu những tổn thất nặng nề vì chiến tranh, phần lớn các ngành công nghiệp và hạ tầng bị phá hủy. Một phương tiện đi lại mới có giá phải chăng là thứ ai cũng sẽ cần. Do đó Piaggio bắt tay phát triển giải pháp cho vấn đề này: xe máy Vespa. 

Thiết kế chiếc xe ban đầu dựa trên mẫu xe máy cỡ nhỏ chuyện dụng cho lính nhảy dù Mỹ. Kỹ sư hàng không người Ý, ông Corradino D’Ascanio, là người đóng vai trò chính trong giai đoạn phát triển Vespa ban đầu. Nhưng ông không thích các loại xe máy kiểu quân đội vì thấy chúng không thoải mái, cồng kềnh và khi bị bể bánh thì rất khó thay vỏ xe, chưa kể là xích xe dễ gây lem bẩn.

Corradino bèn áp dụng nhiều kiến thức của ngành ergonomics (từ nguyên tiếng Hy Lạp: “ergon”: “công việc, lao động”, và “nomos”: “luật tự nhiên”, trong tiếng Việt thường được dịch là “công thái học”, tức ngành khoa học tìm hiểu về khả năng và hạn chế của con người để từ đó thiết kế sản phẩm sao cho phù hợp với người dùng) vào thiết kế Vespa. Chẳng hạn, để loại bỏ hộp xích, ông hình dung một chiếc xe có phần thân chịu lực để lái xe dễ dàng hơn. Hộp số được chuyển lên phần tay nắm để tiện thay bánh xe khi cần. Phần thân xe được thiết kế để người lái không bị bắn bẩn lúc chạy trên đường…

Mẫu xe tay ga Vespa của ông D’Ascanio được ca ngợi là đã làm "mê đắm" người dùng, khi phụ nữ có thể thoải mái mặc váy lúc lái xe. Người ta cũng không còn lo ngại dầu mỡ xe lấm lem sang quần áo khi toàn bộ phần động cơ được nhà thiết kế “giấu” phía dưới ghế ngồi. Tất cả những chiến lược thiết kế quan trọng nhất đã được lần đầu áp dụng cho Vespa với mục tiêu tối thượng là sự thuận tiện và thoải mái của người dùng cuối cùng. Đó là lý do vì sao chiếc xe thành công đến vậy và được đông đảo mọi người chấp nhận. 

Doanh số bán xe Vespa của Piaggio kể từ những ngày đầu tiên khiêm tốn cho tới hôm nay là minh chứng rõ nhất cho sự chấp nhận của thế giới với nó, và cả ảnh hưởng của nó tới các văn hóa, không chỉ ở Ý. Tháng 4-1946, 15 chiếc xe Vespa xuất xưởng đầu tiên tại một nhà máy ở Tuscany, Ý. Từ đó tới năm 2003, hơn 16 triệu xe tay ga Vespa đã được bán cho các khách hàng tại 114 quốc gia. Tổng số xe Vespa bán ra trên thế giới tính đến năm 2021 là trên 19 triệu chiếc. Qua các năm, Piaggio đã ra mắt hơn 100 mẫu xe khác nhau.

Sự xuất hiện của mẫu xe mới, giá thành phải chăng này đã làm thay đổi hoàn toàn văn hóa Ý. Đáng kể nhất, Vespa đã góp phần tạo dựng một nền văn hóa tiêu dùng mới. Các nhà quan sát đương thời ở thập niên 1960 tại Ý kết luận rằng hàng hóa tiêu dùng, nhờ ảnh hưởng của Vespa, đã trở thành mối quan tâm chính của hầu hết người dân Ý. 

Trong xã hội xuất hiện một khao khát mới là sở hữu một số hàng hóa cụ thể, như một chiếc xe Vespa, để được nhìn nhận như một công dân thành đạt. Do có giá phải chăng và sức hấp dẫn phổ biến, xe Vespa trở thành niềm mơ ước của người lao động trẻ tại Ý thời bấy giờ. Bên cạnh tính biểu tượng “hiện đại” của nó, chiếc xe cũng giúp người trẻ có thể thoải mái di chuyển, tham dự các sự kiện xã hội ở các vùng địa lý khác, xa xôi hơn, khi mà xe hơi thì họ không đủ sức sở hữu, còn phương tiện công cộng thì không tiện lợi bằng.

Chiếc xe của Piaggio cũng đã đóng góp vào việc mang lại vị thế bình đẳng hơn cho nữ giới vào những năm 1960. Trước khi có Vespa, chuyện một phụ nữ đi xe máy là điều chưa nghe nói, không chỉ tại Ý, mà ở phần lớn thế giới. Nhờ sự xuất hiện của nó trong các bộ phim Hollywood, chiếc xe Vespa dần trở thành một biểu tượng nữa của chủ nghĩa nữ quyền và sự thay đổi thời đại. 

Nhận thấy sức hấp dẫn của chiếc xe với nữ giới mạnh mẽ chẳng kém gì nam giới, Hãng Piaggio đã tập trung hầu hết các chiến dịch quảng cáo trước năm 1949 hướng tới khách hàng nữ. Có lẽ quảng cáo thành công nhất của họ là sự xuất hiện của xe Vespa trong bộ phim A Holiday in Rome năm 1953 với diễn xuất của huyền thoại Audrey Hepburn (xin xem bài “Nghiệp diễn” của Vespa). 

Văn hóa giới trẻ được tạo ra từ hiện tượng Vespa lan từ Ý ra khắp thế giới. Sau Ý, thị trường lớn thứ hai của Vespa là Anh, nơi mà giống như ở nhiều nước châu Âu khác, Vespa đã làm thay đổi sâu sắc lối sống, bởi tự do di chuyển, nhất là trong các đô thị đông đúc, gắn liền với rất nhiều sự tự do khác.

Những chiếc Vespa không chỉ thay đổi văn hóa châu Âu 50 năm trước, mà vẫn đang tiếp tục thay đổi văn hóa trên toàn cầu. Đúng như nhận xét của tác giả Zaccai từ năm 2013, nếu so với một chiếc xe hơi, xe tay ga vẫn là lựa chọn bền vững và hợp túi tiền hơn, trong bối cảnh dân số tiếp tục bùng nổ và tốc độ đô thị hóa ngày càng tăng. Hay mới đây nhất, tác giả Andrew Diprose viết trên tạp chí GQ Anh ngày 5-9-2021, sau những ngày giãn cách vì đại dịch COVID-19: “Phải chăng Vespa là cách tốt nhất để quay lại nơi làm việc?”. 

Trả lời cho câu hỏi đó là một lời khẳng định “đúng vậy” chắc nịch. “Đã tới lúc xoay chìa khóa, bóp thắng, bật đề… rồi lao đi - Diprose, đã đi xe hai bánh được mấy chục năm ở thành phố đông đúc bậc nhất thế giới London, viết - Cảm giác tự do ùa đến tức thì. Không lời nào tả hết… Sau biết bao nhiêu năm ngồi xe hai bánh, tôi lại cảm thấy rõ mình đang ở tốc độ mười, rồi hai mươi, ba mươi dặm một giờ, băng băng qua biết bao xe cộ của thành phố thủ đô mà chẳng sợ đổ lấy một giọt mồ hôi. Tôi đang được trải nghiệm thứ cocktail chóng mặt của tự do và tốc độ”. 

Những người như Diprose là lý do khiến Vespa vẫn có thể tiếp tục hành trình kết nối các thế hệ khách hàng theo một cách riêng đã được định hình từ hơn nửa thế kỷ trước, bắt đầu từ một triết lý thiết kế độc đáo.