Ngày 2-12, Tờ The New York Times dẫn hai nguồn thạo tin cho biết Tổng thống Donald Trump đang cân nhắc "ân xá trước" ba người con, con rể và luật sư riêng của mình do lo ngại họ có thể bị chính quyền kế nhiệm nhắm đến.
Điều này đã ngay lập tức gây nhiều tranh cãi về phạm vi mà tổng thống Mỹ có thể sử dụng đặc quyền của mình.
Tổng thống Donald Trump. Ảnh: HISTORY
Ân xá là gì?
Ân xá là quyền hành pháp đóng vai trò kiểm soát và cân bằng hệ thống tư pháp hình sự liên bang, cho phép tổng thống giảm hoặc xóa bỏ án phạt cho những người phạm tội.
Theo Hiến pháp Mỹ, tổng thống đương nhiệm có "quyền ban hành lệnh hoãn thi hành án và ân xá đối với các hành vi phạm tội chống lại quốc gia, ngoại trừ các trường hợp bị luận tội".
Cụ thể, đương kiêm chủ nhân của Nhà Trắng được trao hai quyền:
Thứ nhất, quyền được ban lệnh ân xá. Những người được nhận ân xá từ tổng thống sẽ được xóa bỏ hoàn toàn các bản án phạm tội hình sự liên bang, được chấm dứt tất cả hình phạt và được khôi phục các quyền như bỏ phiếu hoặc ứng cử vào các vị trí quan chức nhà nước.
Thứ hai, được ban lệnh giảm án. Như tên gọi, những người được hưởng lệnh này có thể được giảm nhẹ hình phạt, thời gian chấp hành án hoặc cả hai điều trên.
Ngoài ra, có hai hình thức khác ít phổ biến hơn là miễn giảm (chủ yếu được giảm các hình phạt về mặt tài chính) và hoãn thi hành án - biện pháp ân xá tạm thời thường được cấp cho các tù nhân đang gặp các vấn đề về sức khỏe.
"Ân xá trước"
Liệu một tổng thống có thể ban hành lệnh ân xá cho một người trước khi người đó bị cáo buộc hoặc kết án không? Câu trả lời là có.
Trong vụ án Ex parte Garland năm 1866 có liên quan một cựu thượng nghị sĩ Liên minh miền Nam được Tổng thống Andrew Johnson ân xá, Tòa Tối cao đưa ra tuyên bố về phạm vi sử dụng quyền ân xá.
Cụ thể, Tòa Tối cao cho biết quyền ân xá "áp dụng cho mọi hành vi phạm tội mà luật pháp đã xác định và có thể được thực thi bất cứ lúc nào sau khi ủy nhiệm, kể cả trước khi các thủ tục tố tụng được tiến hành, trong thời gian bị đình chỉ hoặc sau khi có kết án và phán quyết".
Việc một tổng thống đưa ra lệnh ân xá trước khi có bất kỳ cáo buộc nào là điều bất thường, nhưng không phải là chưa có tiền lệ. Nổi tiếng nhất là lệnh ân xá của Tổng thống Gerald R. Ford năm 1974 đối với Tổng thống Richard M. Nixon để giúp ông không bị truy tố sau vụ bê bối Watergate.
Tổng thống có thể ân xá cho người thân và đồng minh thân cận không?
Câu trả lời là có. Hiến pháp Mỹ không cấm các quyết định ân xá vì mục đích tư lợi hoặc xung đột lợi ích, ngay cả khi chúng có thể gây ra phản ứng chính trị và bị công chúng phản đối.
Gia đình Tổng thống Donald Trump. Ảnh: THE GUARDIAN
Không lâu trước khi rời nhiệm sở vào năm 1993, Tổng thống George Bush đã ân xá cho sáu quan chức chính quyền ông Reagan vì hành vi của những người này "có liên quan vụ Iran-contra". Trong số này có ông Caspar W. Weinberger, cựu Bộ trưởng Quốc phòng sắp ra tòa vì những cáo buộc nói dối trước Quốc hội.
Năm 2001, không lâu trước khi rời nhiệm sở, Tổng thống Bill Clinton đã ban hành một số ân xá gây tranh cãi. Trong đó đáng chú ý là việc ông dùng đặc quyền của mình để ân xá người anh cùng cha khác mẹ của mình - ông Roger Clinton, vì tội danh tàng trữ cocaine năm 1985 mà ông đã ngồi tù khoảng một năm.
Ngoài ra, ông Clinton cũng từng ân xá bà Susan H. McDougal, đối tác kinh doanh của ông, người đã bị bỏ tù trong cuộc điều tra Whitewater.
Ông Trump có được tự ân xá chính mình hay không?
Theo nhận định của The New York Times, nhiều khả năng sau khi thất cử, ông Trump sẽ ân xá cho bản thân. Điều này đã khiến giới học giả lo ngại sẽ phát sinh nhiều vấn đề nếu chính quyền kế nhiệm của ông Trump truy cứu những hành vi mà ông đã tự ân xá cho mình trước khi rời nhiệm sở.
Trước đó, ông Trump đã tuyên bố mình có quyền "tuyệt đối được ân xá cho bản thân". Tuy nhiên, cả Hiến pháp và tiền lệ tư pháp đều không công khai nói về vấn đề này. Vào năm 1974, Bộ Tư pháp Mỹ đã tuyên bố việc tự ân xá "dường như" là không được phép vì luật pháp có một quy tắc cơ bản rằng "không ai có thể là thẩm phán trong vụ kiện của chính mình".
Bộ trưởng Tư pháp William Barr đã từng nói có những giới hạn cho một sự tha thứ, vì một ân xá được cấp có thể dẫn đến hành vi cản trở công lý hình sự. Chính vì thế, quyết định ân xá của ông Trump sẽ được xem xét kỹ lưỡng. Những lệnh khoan hồng với mục đích cản trở các cuộc điều tra hoặc lệnh truy tố mà ông, gia đình và cộng sự thân cận của ông phải đối mặt sẽ được ưu tiên cân nhắc.
Cải cách vấn đề ân xá?
Có rất ít việc có thể làm vào thời điểm này để ngăn chặn làn sóng ân xá có thể xảy ra. Tuy nhiên, Quốc hội có thể xem xét tình hình để ban hành các cải cách để ngăn chặn các hành vi lạm quyền trong tương lai.
Về vấn đề này, báo The New York Times đã đưa ra hai gợi ý.
Thứ nhất, Quốc hội nên xem một quyết định ân xá có phải là hành vi lạm quyền hay không bằng cách quy định rõ ràng rằng trường hợp ân xá nào được xem là một phần của hối lộ hoặc là một hành động gây cản trở công lý. Vì luật hiện hành chưa có quy định rõ ràng về vấn đề này nên các cơ quan có thẩm quyền cần ưu tiên cải cách luật pháp để tránh gây khó hiểu và nhầm lẫn.
Thứ hai, trong trường hợp xảy ra hành vi lạm quyền, Quốc hội nên tuyên bố rằng các lệnh ân xá của tổng thống là không hợp lệ. Dù tuyên bố như vậy sẽ không giải quyết được câu hỏi về hiến pháp, nhưng ít nhất nó có thể giúp ích cho tòa án trong quá trình xét xử.
