1. Bản sắc của đô thị Sài Gòn - TP.HCM hình thành từ điều kiện tự nhiên và nhân văn, từ văn hóa của các cộng đồng dân cư và hoàn cảnh xã hội, từ những đặc điểm địa lý, kinh tế, chính trị... trong tiến trình lịch sử của vùng đất này. Nếu coi đô thị là một cơ thể sống và luôn phát triển thì những đặc trưng hay “bản sắc văn hóa” của đô thị chính là ADN của cơ thể đó. Đặc trưng, bản sắc của mỗi đô thị cũng nhờ quá trình “trao đổi chất”, tức là những tác động của con người trong lịch sử mà hình thành, được “biến đổi và di truyền” ngày càng cô đọng và sắc nét.
Như vậy, bản sắc văn hóa đô thị hình thành từ cấu trúc, tính chất và chức năng của đô thị đó và trên hết, từ cộng đồng dân cư đã duy trì và (làm/góp phần) biến đổi nó. “Bản sắc” được biểu hiện cụ thể bằng hệ thống di sản văn hóa đô thị.
Di sản đô thị Sài Gòn - TP.HCM không chỉ là những di tích văn hóa vật thể, mà còn lắng đọng trong văn hóa phi vật thể, quan trọng nhất là ký ức của cộng đồng. Mỗi cảnh quan, công trình, câu chuyện, sự kiện nơi đô thị... đều được lưu lại trong ký ức các thế hệ dân cư. “Ký ức đô thị” giúp cho thành phố trở nên thân thuộc, gần gũi, yêu thương hơn…, dần dần tạo tâm lý an cư lạc nghiệp vì đô thị là không gian của người nhập cư trong nhiều giai đoạn lịch sử, dần dần trở thành thị dân. Khi cảm nhận, hiểu biết rằng nơi chốn này là “của mình, của chúng ta” thì thị dân sẽ gắn bó, bảo vệ và mang lại những điều tốt đẹp cho đô thị.
Một góc Sài Gòn xưa. Ảnh: LMD
2. Từ những thành tựu khảo cổ học về thời nguyên thủy của vùng đất Bến Nghé - Sài Gòn đến những công trình về di sản đô thị Sài Gòn - TP.HCM là một quá trình nghiên cứu khoa học trên nhiều phương diện, nhằm phác dựng một cách liên tục lịch sử hình thành và phát triển đô thị Sài Gòn. Nếu việc khai quật khảo cổ học những di tích “chết” dưới lòng đất là để phát hiện những gì còn lại của quá khứ xa xưa thì việc nghiên cứu văn hóa đô thị, nhất là những di tích “sống” đang được con người sử dụng, đã mang lại cho hiện tại và tương lai cả lợi ích vật chất và tinh thần, trực tiếp và gián tiếp.
Sau thời gian dài “say đắm” vùng đất này, tôi đã nhận biết được những ADN cơ bản của Sài Gòn - TPHCM, đó là một đô thị sông nước, đô thị trung tâm kinh tế, đô thị quy hoạch kiểu phương Tây và đô thị đa dạng văn hóa. Sự phối hợp, đan xen các ADN đã hình thành và phát triển nhiều loại hình “di sản đô thị” ghi lại dấu ấn quá trình lịch sử, kinh tế và văn hóa - xã hội của thành phố. Hệ thống di sản văn hóa vật thể từ thiên nhiên (sông nước, cảnh quan và sinh thái) đến cảnh quan ở khu vực trung tâm đô thị (quận 1, quận 3), từ kiến trúc truyền thống đến các công trình kiến trúc phương Tây, từ công trình dân dụng dịch vụ đến các cơ sở công nghiệp... Di sản đô thị Sài Gòn - TP. HCM được định vị trong không-thời gian văn hóa, giúp việc xác định và nâng cao hiểu biết giá trị di sản đối với mọi tầng lớp dân cư, đặc biệt quan trọng đối với nhận thức của bộ máy quản lý nhà nước và ý thức của các nhà đầu tư vào thành phố.
Bảo tồn được những ADN cơ bản - bản sắc độc đáo, riêng biệt chính là bảo vệ những đặc trưng làm nên “diện mạo” đô thị Sài Gòn - TP.HCM, trong đó bao gồm đặc trưng về lối sống cởi mở, phóng khoáng, quan hệ thân thiện, nghĩa tình của người Sài Gòn. Đồng thời cũng làm cho thành phố luôn được nhận diện trong thế giới đa dạng, nhưng đô thị hóa thì ngày càng có xu hướng “sinh sản vô tính” trong quy hoạch và kiến trúc.
3. TP.HCM đang “cùng cả nước, vì cả nước” đẩy mạnh công cuộc công nghiệp hóa - hiện đại hóa, hội nhập vào thời đại toàn cầu của thế giới.
Tuy nhiên, với vai trò của một trung tâm kinh tế (thương mại - tài chính, dịch vụ, công nghiệp) và du lịch của cả nước và khu vực, thách thức lớn nhất đối với TP.HCM trong phát triển là phải khẳng định được đặc trưng và bản sắc văn hóa của mình. Xây dựng thành phố hiện đại “thông minh” phải được bắt đầu từ việc kiên trì giữ gìn và bảo tồn “bản sắc đô thị Sài Gòn”.
Để có thể hài hòa giữa hai phương diện có vẻ đối nghịch là bảo tồn di sản và phát triển hiện đại, một kinh nghiệm quan trọng đã được áp dụng thành công ở nhiều quốc gia là: Di sản lịch sử - văn hóa chỉ có thể được bảo tồn và phát huy giá trị khi cộng đồng có cơ hội tham gia đóng góp vào cơ chế quản lý đô thị, nhất là chính sách và thực thi chính sách bảo tồn di sản văn hóa.
Quốc hội vừa thông qua nghị quyết về tổ chức chính quyền đô thị tại TP.HCM. Việc quan trọng nhất là làm sao để bộ máy và phương thức quản lý phù hợp với sự phát triển trong thế kỷ XXI của một “thành phố trẻ” nhưng đã mang trong mình truyền thống lịch sử ba ngàn năm và hơn hai trăm năm hình thành đô thị (*). Để di sản văn hóa đô thị có thể đóng góp tích cực cho “phát triển bền vững” của thành phố, sự nghiệp bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phải có vị trí xứng đáng trong các chiến lược phát triển kinh tế - xã hội ngắn và dài hạn của TP.HCM.
Những đặc trưng văn hóa kết hợp với vị thế lịch sử đã tạo nên một đô thị Sài Gòn - Chợ Lớn đa dạng, năng động, cởi mở, một TP.HCM “văn minh, hiện đại, nghĩa tình”. Trong tiến trình lịch sử không thể phủ nhận một điều: Sài Gòn luôn gắn bó và được coi là thành phố tiêu biểu, đại diện cho Nam bộ trên tất cả các lĩnh vực. Giữ gìn bản sắc Sài Gòn là giữ gìn bản sắc Nam bộ, một vùng đất giàu tiềm năng kinh tế - văn hóa, trong mọi giai đoạn luôn góp phần to lớn cho sự phát triển của cả nước.
_______________________
(*) Thời tiền sử ở vùng đất TP.HCM có niên đại đến 3.000 năm. Đô thị cổ có thể được tính từ Thành Gia Định xây dựng năm 1790.