Do không được hưởng giá hỗ trợ theo cơ chế giá cố định (giá FIT), vì hoàn tất sau khi cơ chế này hết hiệu lực (năm 2020), hàng loạt dự án năng lượng tái tạo (NLTT) chuyển tiếp đứng trước nguy cơ vỡ trận, thậm chí phá sản khi không có doanh thu do vẫn chưa đàm phán được giá mới. 

Và việc ngành điện siết lại các quy định liên quan đến hồ sơ pháp lý, nhiều chủ dự án có thể sẽ trả giá đắt vì đã bỏ qua nhiều trình tự, thủ tục trong quá trình đầu tư.

Chạy đua làm dự án, ngó lơ trình tự thủ tục

Trao đổi với Tuổi Trẻ, ông Somsak Chutanan - cố vấn cho một doanh nghiệp hàng đầu trong lĩnh vực NLTT của Thái Lan, đơn vị đã đầu tư dự án điện gió công suất 130MW tại Bến Tre từ năm 2019 - cho biết đã rất ngạc nhiên với tốc độ phát triển nhanh chóng của NLTT tại Việt Nam. 

Chẳng hạn, chỉ trong một thời gian ngắn đã đưa vào vận hành tới 9.000MW điện mặt trời, một "khối lượng khổng lồ", dẫn đến nhiều hệ lụy.

Trong thực tế, để được giá FIT, theo quyết định 11 có hiệu lực từ tháng 6-2017 đến tháng 6-2019 và quyết định 13 áp dụng cho dự án đưa vào vận hành từ tháng 1-2019 đến năm 2020, nhiều nhà đầu tư đã đua nhau làm dự án. 

Hậu quả là ngành điện bị rơi vào tình trạng quá tải hệ thống truyền tải, nhiều dự án đã vận hành có thời điểm vẫn phải bị cắt giảm công suất.

Riêng những dự án lỡ hẹn giá ưu đãi (giá FIT) phải "chôn chân" suốt thời gian dài mà không có doanh thu. 

Theo tài liệu của Tuổi Trẻ, dù quy hoạch ban đầu chỉ có 850MW được phê duyệt, nhưng cơ quan chức năng đã phê duyệt tổng công suất nguồn mặt trời lên tới hơn 14.700MW, cao gấp hơn 17 lần. Việc phát triển quá nhiều nguồn NLTT ở một số khu vực đã gây nhiều khó khăn cho vận hành hệ thống và quá tải lưới truyền tải, quá tải cục bộ nguồn điện...

Báo cáo việc thực hiện chính sách, pháp luật về phát triển năng lượng giai đoạn 2016 - 2021 được Bộ Công thương gửi tới Ủy ban Khoa học - công nghệ và môi trường của Quốc hội cũng cho biết đến 31-12-2021 đã có tới 16.364MW điện mặt trời, 3.987MW điện gió. 

Tổng công suất lắp đặt nguồn NLTT đã chiếm hơn 27% trong hệ thống, sản lượng điện phát từ nguồn này chiếm 11,6%. Trong đó, nhiều nhà đầu tư triển khai chưa đúng trình tự, thủ tục đầu tư xây dựng. Việc quản lý của địa phương về đất đai, thủ tục xây dựng, môi trường... chưa theo kịp.

Trong 85 dự án điện gió, điện mặt trời đang đàm phán giá chuyển tiếp do không kịp đi vào vận hành giá FIT, có nhiều dự án vẫn chưa đáp ứng được đủ yêu cầu hồ sơ pháp lý về đầu tư xây dựng cũng như các quy định về vận hành, đấu nối. 

Trong khi theo quy định, để đưa vào vận hành một hệ thống nhà máy điện cần phải đáp ứng cả hai yêu cầu trên.

Một cán bộ có trách nhiệm trong ngành điện cho biết về nguyên tắc, chủ đầu tư phải có trách nhiệm đáp ứng các yêu cầu pháp lý về đất đai, đầu tư xây dựng và nghiệm thu công trình với cơ quan chức năng. 

"Tuy vậy, đối với việc đấu nối cho 85 dự án trong diện đàm phán giá chuyển tiếp này, Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) sẽ kiểm tra kỹ lưỡng hồ sơ liên quan đến cả yêu cầu về đầu tư, xây dựng, nghiệm thu công trình đến các tiêu chí kỹ thuật", vị này nói.

Nhiều vi phạm trong quy hoạch, triển khai thực hiện

Kết quả kiểm toán chuyên đề đánh giá hiệu quả chính sách ưu đãi và hỗ trợ phát triển NLTT được Kiểm toán Nhà nước công bố vào năm 2022 đã chỉ ra nhiều bất cập trong quy hoạch và triển khai quy hoạch lĩnh vực này. 

Tại sáu tỉnh Đắk Lắk, Bình Thuận, Bình Định, Long An, Bà Rịa - Vũng Tàu và Tây Ninh, cơ quan kiểm toán chỉ rõ việc đưa vào vận hành chỉ riêng điện mặt trời mái nhà đã làm tổng công suất vận hành tăng thêm 20% so với công suất các dự án NLTT nối lưới được quy hoạch cho giai đoạn 2015 - 2021.

Cũng theo Kiểm toán Nhà nước, việc bổ sung riêng lẻ nhiều dự án đã làm vượt công suất quy hoạch 5,73 lần so với phê duyệt. Thậm chí tại một số địa phương, cơ quan chức năng đã phê duyệt bổ sung 66 dự án có tổng công suất 2.044MW vào quy hoạch nhưng đến thời điểm kiểm toán (tháng 5-2022), các dự án này chưa được cấp chủ trương đầu tư. 

Một số dự án được bổ sung vào quy hoạch phát triển điện lực tỉnh như điện mặt trời Bình Hòa (An Giang), điện mặt trời Tuy Phong (Bình Thuận) song chưa có quy hoạch phát triển cho các dự án NLTT.

Tại thông báo kiến nghị kiểm toán ở bốn tỉnh Khánh Hòa, Lâm Đồng, Ninh Thuận và Phú Yên, được gửi Bộ Công thương vào tháng 10-2022, Kiểm toán Nhà nước cho rằng trong quy hoạch, Bộ Công thương phê duyệt một số dự án vượt quy mô công suất hoặc không phù hợp với quy hoạch tỉnh cũng như các quy định khác. 

Đơn cử như Nhà máy điện mặt trời Thuận Nam 19 vượt quy mô công suất, dự án điện mặt trời Phước Ninh vượt diện tích đất, điện mặt trời Điện lực miền Trung bổ sung vào quy hoạch nhưng quy hoạch điện lực tỉnh không có dự án này.

Đáng chú ý, có không ít dự án NLTT được đưa vào vận hành nhưng chưa có đầy đủ văn bản pháp lý hoặc được chấp thuận nghiệm thu về đầu tư, xây dựng. 

Tại báo cáo vào năm 2022, Kiểm toán Nhà nước chỉ ra có 44 dự án thi công, vận hành trước khi được bàn giao đất theo quy định, 66 dự án được vận hành nối lưới nhưng khi kiểm toán chưa được cấp có thẩm quyền thông báo kết quả kiểm tra nghiệm thu...

Điển hình nhất là dự án điện mặt trời Trung Nam - Thuận Nam có công suất 450MW tại Ninh Thuận, theo Bộ Công Thương, chưa đủ điều kiện đưa vào khai thác, sử dụng theo đúng quy định. 

Dù dự án này đã đi vào vận hành 278MW nhưng trong báo cáo trả lời kiến nghị cử tri ngày 27-4 gửi Ủy ban Thường vụ Quốc hội, Chính phủ cho biết Thủ tướng cũng đã yêu cầu các bên phối hợp để hoàn thiện hồ sơ dự án phục vụ nghiệm thu hoàn thành hạng mục công trình, cũng như xử lý nghiêm vi phạm hành chính trong đầu tư, xây dựng với Công ty TNHH Trung Nam - Thuận Nam là chủ đầu tư dự án.