Tiêm 70% dân số cũng chưa chắc đạt miễn dịch cộng đồng

Nguyễn Đăng Anh Thi

(KTSG) - Ngày 15-6, Bộ Y tế cho biết Việt Nam triển khai chiến dịch tiêm chủng vaccin ngừa Covid-19 cho 70% dân số, đối tượng là người trưởng thành, để đạt được miễn dịch cộng đồng. Tuy nhiên, những nghiên cứu thực tiễn gần đây cho thấy việc miễn dịch cộng đồng phụ thuộc rất lớn vào hiệu quả của vaccin.

Đa dạng giá và hiệu quả vaccin

Tính đến thời điểm này, mới có sáu loại vaccin được Tổ chức Y tế thế giới (WHO) phê duyệt, gồm: Pfizer, AstraZeneca, Johnson & Johnson, Moderna, Sinopharm và Sinovax. Trong đó, duy nhất Johnson & Johnson là chỉ tiêm một liều, còn lại đều phải tiêm hai liều. Riêng tại Mỹ, hiện chỉ có ba loại vaccin được Cục Quản lý thực phẩm và dược phẩm (FDA) phê duyệt gồm Pfizer, Moderna và Johnson & Johnson, riêng AstraZeneca vẫn chưa được phê duyệt.

Biospace, trang thông tin khoa học và đời sống toàn cầu cho biết, giá vaccin đang dao động khá liên tục theo thời điểm và theo thị trường. Theo giá đặt mua của chính quyền Mỹ công bố, một liều Pfizer có giá 19,5 đô la, cao gấp 9 lần so với giá 2,15 đô la của AstraZeneca. Giá mỗi liều của Moderna dao động khoảng 25-37 đô la, trong khi của Johnson & Johnson là 10 đô la.

New York Times ghi nhận giá mỗi liều vaccin Sinopharm bán cho Hungary là 36 đô la, trong khi thông tin từ India Times cho biết giá mỗi liều cũng loại này bán cho Bangladesh là 10 đô la, cho Sri Lanka là 15 đô la. Tháng 12 năm ngoái, Chính phủ Trung Quốc đồng ý trả cho Sinopharm 30,6 đô la mỗi liều dùng trong nội địa.

Nếu chỉ đơn thuần nhìn vào giá bán, những loại vaccin rẻ hơn là một lựa chọn hấp dẫn.

Nhưng để so sánh công bằng, ta phải xem xét bài toán tổng chi phí. “Chi phí” gồm giá tiền mua, vận chuyển và bảo quản, hiệu quả kháng virus của vaccin, và số giờ công lao động bị mất đi vì những phản ứng phụ. Công bằng hơn, nếu sau tiêm vaccin mà dịch vẫn bùng phát thì thiệt hại kinh tế của xã hội vẫn phải tính vào chi phí vaccin. Theo đó, cái giá thật được giới chuyên gia tính toán thì một số loại vaccin rẻ hơn lại có “giá” cao gấp nhiều Pfizer.

“Tiền nào của đó”, một số loại hiện có giá rẻ nhất được ghi nhận có phản ứng phụ nhiều hơn và hiệu quả bảo vệ thấp hơn. Biospace cho biết hiệu quả của AstraZeneca trung bình chỉ khoảng 70%. Pfizer và Moderna dù có giá cao hơn nhưng hiệu quả bảo vệ được các nghiên cứu ghi nhận lên đến 95%. Tại Chile, hiệu quả của vaccin Sinovac chỉ đạt 16% sau mũi đầu tiên và tăng lên 67% sau mũi thứ hai. Nghiên cứu của Peru cho thấy hiệu quả Sinopharm thực tế chỉ là 33%.

Miễn dịch cộng đồng phụ thuộc vào hiệu quả vaccin

Một mô hình nghiên cứu của nhóm tác giả Raina MacIntyre, Valentina Costantino và Mallory Trent thuộc Viện Kirby, Đại học New South Wales đăng trên tạp chí Science Direct đã chỉ ra quan hệ giữa hiệu quả vaccin và tỷ lệ dân số cần tiêm để đạt khả năng miễn dịch cộng đồng.

Kết quả trên cho thấy hiệu quả vaccin càng cao thì tỷ lệ dân số cần tiêm để đạt miễn dịch cộng đồng càng thấp, và ngược lại.

Theo đó, nếu hiệu quả vaccin đạt 95%, chỉ cần 63% dân số tiêm vaccin đã có thể đạt miễn dịch cộng đồng. Nếu hiệu quả vaccin đạt 90%, cần 66% dân số tiêm vaccin. Nếu hiệu quả vaccin đạt 80%, tỷ lệ dân số cần tiêm tăng lên 75%. Nhưng nếu hiệu quả vaccin chỉ đạt 60%, cần phải tiêm cho toàn bộ 100% dân số, bất kể già trẻ gái trai.

Nói cách khác, nếu chọn vaccin có hiệu quả bảo vệ dưới 80% thì dù có tiêm cho 75% dân số vẫn không đạt miễn dịch cộng đồng. Và nếu hiệu quả vaccin chỉ đạt 60%, mục tiêu miễn dịch cộng đồng sẽ không bao giờ đạt được trong thực tế.

Hai hình ảnh trái ngược tại Seychelles và Israel

Kết quả nghiên cứu trên khá chính xác với diễn biến dịch gần đây trên toàn cầu. Hãy nhìn vào hai quốc gia thuộc nhóm có tỷ lệ tiêm vaccin cao nhất thế giới. Đó là Seychelles, đảo quốc ở Ấn Độ Dương có 98.000 dân, và Israel, quốc gia Trung Đông có 9,3 triệu dân. Mật độ dân số Israel cao gấp đôi Seychelles.

Ngày 18-6, Seychells có 72% dân số được tiêm ít nhất một liều vaccin, theo dữ liệu từ Our World in Data. Ấn tượng hơn, nước này có đến 68% dân số đã tiêm đủ hai liều vaccin. Đó là những tỷ lệ tiêm chủng cao nhất thế giới hiện nay (hình 1).

Cùng ngày đó, Israel có 64% dân số được tiêm ít nhất một liều vaccin, trong đó 60% dân số đã tiêm đủ hai liều vaccin. Nếu chỉ nhìn vào tỷ lệ tiêm vaccin, ta dễ nhầm tưởng rằng Seychells sẽ kiểm soát dịch tốt hơn Israel. Thực tế hoàn toàn ngược lại.

Ngay từ đầu tháng 6, Israel đã dỡ bỏ hoàn toàn những hạn chế về tập trung đông người, cuộc sống gần như trở lại bình thường trước đại dịch. Trong khi nước này coi như đã đạt miễn dịch cộng đồng, Seychelles lại đang vật lộn với số ca nhiễm gia tăng nhanh chóng.

Theo Our World in Data, tỷ lệ số ca nhiễm mới tính trung bình trên 1 triệu dân trong 14 ngày qua tại Seychelles là 19.981,7 ca, tại Israel chỉ là 34,2 ca (hình 2). Để dễ hình dung, con số này tại Việt Nam đang là 45,9 ca nhưng đã rất căng thẳng.

Nghĩa là, với tỷ lệ tiêm vaccin vượt trội hơn, mật độ dân số thấp hơn, nhưng số ca nhiễm mới tại Seychelles đang cao gấp 584 lần Israel. Điều gì làm nên sự khác biệt một trời một vực này?

Câu trả lời đơn giản: hiệu quả của vaccin. Khoảng 57% số vaccin được sử dụng tại Seychelles là Sinopharm, 43% còn lại là AstraZeneca. Israel gần như sử dụng 100% vaccin Pfizer khi nguồn cung Moderna còn hạn chế.

Rõ ràng, hiệu quả bảo vệ, cũng chính là chất lượng của vacccin, mới là yếu tố quyết định bảo vệ người dân khỏi đại dịch. Xét về chi phí, Israel đã thành công trong chiến lược vaccin của họ, dù tiêm ít nhưng hiệu quả cao.

Cũng theo quan sát từ dữ liệu trên Our World in Data, nhóm các quốc gia dùng vaccin Trung Quốc như Chile, Bahrain và Các tiểu vương quốc Ảrập thống nhất (UAE) hiện đang có tỷ lệ số ca nhiễm mới gấp hàng trăm, thậm chí đến 1.000 lần so với nhóm các quốc gia dùng vaccin Mỹ như Canada, Malta, và Mỹ (hình 3).

Mới đây, Bahrain và UAE lại tiếp tục tiêm thêm một “liều tăng cường” thứ ba là vaccin Pfizer để đối phó làn sóng dịch bùng phát tồi tệ nhất từ trước đến nay.

Trong khi đó, những quốc gia chọn Pfizer và Moderna với hiệu quả trên 95% giờ đang hái quả ngọt.

Mỹ đã có hơn một nửa dân số đã tiêm ít nhất một liều vaccin, trên 45% dân số đã tiêm đủ hai liều và đang dần trở lại bình thường.

Tính đến ngày 20-6, Canada đã có 67% dân số được tiêm ít nhất một liều, xếp thứ ba thế giới, chỉ sau Malta và Seychelles. Có 74% vaccin được sử dụng tại Canada là Pfizer, 24% là Moderna và chỉ có 8% là AstraZeneca. Dù hiện chỉ có 19% dân số đã tiêm đủ hai liều, Canada vẫn tự tin hướng đến mục tiêu hoàn toàn trở lại cuộc sống bình thường vào tháng 9 tới.

Ngày 18-4, đỉnh dịch tại Canada đạt 3.244 ca trên 1 triệu dân. Hiện nay, số ca nhiễm mới giảm liên tục và hiện chỉ còn 412 ca trên 1 triệu dân, nghĩa là giảm 87% trong vòng hai tháng. Chỉ trong vài tuần nữa, Canada có thể đạt trên 65% dân số được tiêm đầy đủ vaccin. Khả năng đạt miễn dịch cộng đồng đang trở thành hiện thực.

Nếu tiêm 70% dân số, hiệu quả vaccin thấp nhất phải là 86%

Theo nghiên cứu đã dẫn của Đại học New South Wales, nếu muốn tiêm cho 70% dân số để đạt miễn dịch cộng đồng như Bộ Y tế kỳ vọng, hiệu quả của vaccin sử dụng tại Việt Nam thấp nhất phải là 86%.

Các biến chủng ngày càng khó lường khi nguồn lực tài chính dành cho vaccin còn hạn chế là thách thức rất lớn cho Việt Nam. Do vậy, thành công tại Israel là một gợi ý để tỉnh táo và kiên nhẫn để chọn vaccin hiệu quả cao từ 95% trở lên như Pfizer hay Moderna để dập dịch triệt để.

Nếu không thể chọn những vaccin hiệu quả từ 86% trở lên, hãy chọn những loại hiệu quả thấp nhất là 80%, nhưng lúc ấy phải tiêm cho 75% dân số. Và nếu chọn vaccin có hiệu quả dưới 70%, khả năng bùng phát dịch trở lại là rất lớn dù có tiêm đến 72% dân số như bài học nhãn tiền của Seychells.

Những vaccin hiệu quả thấp chỉ là giải pháp “câu giờ” nhưng cũng đầy tốn kém cho Việt Nam vì không thể đạt miễn dịch cộng đồng.

Dù biết rằng việc đặt mua vaccin không dễ, nhưng thà chậm mà chắc. Việt Nam và Philippines liên tiếp mua thành công những liều Pfizer đầu tiên cho thấy nếu quyết tâm sẽ đạt được, khi nhu cầu tại các quốc gia phát triển đang giảm dần.

Quan trọng hơn nữa, chủ động vào nguồn vaccin “Made in Vietnam” mới là lựa chọn bền vững và lâu dài cho quốc gia thoát khỏi đại dịch.

Suy cho cùng, vaccin giá rẻ đôi khi lại thành rất đắt và ngược lại.