Lâu nay doanh nghiệp xuất khẩu gạo vẫn quen ký hợp đồng với nước ngoài sau đó mới thu mua gạo trong nước để thực hiện hợp đồng. Với cách làm này, doanh nghiệp nào cũng có thể tham gia xuất khẩu. Và đó cũng là lý do rất ít doanh nghiệp có "chân hàng" (gạo trong kho) hoặc ký hợp đồng với nông dân để luôn có gạo xuất khẩu. Nhưng khi thị trường gạo biến động như đang xảy ra, giá gạo trong nước tăng nhanh hơn giá mà doanh nghiệp đã ký hợp đồng xuất khẩu, có hai khả năng xảy ra: doanh nghiệp rơi vào thua lỗ hoặc đành "bẻ kèo" xù hợp đồng. Tình trạng này đã từng xảy ra nhiều năm trước, nay có nguy cơ lặp lại.

Doanh nghiệp xuất khẩu nếm mùi thua lỗ

Nhiều doanh nghiệp đã ký hợp đồng xuất khẩu gạo khi giá gạo thế giới ở mức 550 USD/tấn, trước thời điểm Ấn Độ cấm xuất khẩu gạo, đều đang bị lỗ khoảng 30 USD/tấn do phải mua gạo trong nước giá cao để giao hàng cho đối tác. Trong khi đó, theo các doanh nghiệp, đã có hiện tượng nông dân "bẻ kèo", đền cọc cho những nhà máy để mong bán lúa với giá cao hơn…

Ngày 9-8, đại diện Công ty CP Lương thực Bình Định tại An Giang cho biết do giá gạo trong nước cao hơn giá gạo xuất khẩu nên các doanh nghiệp đang gặp nhiều khó khăn. "Với gạo Đài thơm 8 loại 5% tấm, giá trong nước đã gần 16.000 đồng/kg, còn gạo OM5451 là 15.700 đồng/kg rồi. Trong tháng 8 này, chúng tôi có kế hoạch xuất khẩu 200 container, tương đương trên 5.000 tấn gạo, đi các nước, chủ yếu là Philippines, gần như không có lợi nhuận", vị này nói.

Ông Phạm Thái Bình, tổng giám đốc Công ty CP nông nghiệp công nghệ cao Trung An (TP Cần Thơ), cho hay giá gạo tăng đột biến sau khi Ấn Độ cấm xuất khẩu gạo một phần do tâm lý, phần khác do nhà xuất khẩu đẩy giá lên cao. Trong đó, giá gạo xuất khẩu của VN đang dao động ở mức 610 - 620 USD/tấn. Giá gạo tăng, giá lúa tăng theo, chủ yếu do thương lái đi thu gom rồi đẩy giá lên. Tuy nhiên, với giá lúa hiện nay, doanh nghiệp không ký hợp đồng xuất khẩu vì sẽ thua lỗ.

Cụ thể, theo ông Bình, giá lúa được nông dân bán ra tại ruộng là 7.500 đồng/kg lúa tươi hoặc 9.500 đồng/kg lúa khô. Bình quân 1kg lúa sẽ thu hồi được 60% gạo, cộng với các loại chi phí như vận chuyển, chế biến, bao bì và vận tải xuất khẩu… (khoảng 600 đồng), tính ra giá gạo đã lên tới 16.000 đồng/kg. "Như vậy, giá gạo xuất khẩu đã bị đội lên 16 triệu đồng/tấn, tương đương 670 - 680 USD/tấn, vượt mức giá gạo xuất khẩu hiện nay", ông Bình nói.

Một lãnh đạo công ty chế biến gạo xuất khẩu ở TP Cần Thơ cũng cho rằng giá lúa tăng lên mỗi ngày theo kiểu "mở mắt ra là giá tăng" khiến doanh nghiệp xuất khẩu gặp khó. Cụ thể, những hợp đồng mà doanh nghiệp này đã ký với đối tác nước ngoài trước đây ở mức 550 USD/tấn, nhưng giờ giá thực tế tăng lên mức 610 - 620 USD/tấn và đang tiếp tục tăng chưa có điểm dừng. "Giá lúa nguyên liệu trong nước cũng tăng cao, chúng tôi đã bị thua lỗ khi phải mua hàng giao theo hợp đồng", vị này nói.

Một doanh nghiệp cho biết lượng tồn kho của doanh nghiệp này không còn bao nhiêu do từ tháng 11-2022 đã bán đi nhiều, vụ đông xuân năm 2022 - 2023 lại trễ hơn bình thường. Đợt mưa dầm kéo dài mới đây khiến nhiều diện tích lúa mà doanh nghiệp này mua ở An Giang, Sóc Trăng bị ngập trong nước, việc thu mua rất khó khăn, không đủ nhu cầu. Trong khi đó, nhiều nông dân có lúa trong đồng không nhận đặt cọc mà chờ giá lúa tăng. "Sắp tới nhiều doanh nghiệp sẽ khó khăn vì trả nợ hợp đồng không kịp", vị này cảnh báo.

Dừng mua gạo, ngại ký hợp đồng mới

Đại diện các doanh nghiệp xuất khẩu gạo cho rằng giai đoạn này các doanh nghiệp xuất khẩu gạo không dám làm liều ký hợp đồng xuất khẩu. Theo đại diện Công ty CP Lương thực Bình Định tại An Giang, với diễn biến giá lúa gạo trong nước hiện nay, chỉ khi có gạo doanh nghiệp mới dám ký hợp đồng.

"Giá gạo trong nước cao quá, nếu ký hợp đồng mà không có hàng cung ứng sẽ khó khăn. Lo nhất là nếu sắp tới Ấn Độ cho xuất gạo trở lại, doanh nghiệp sẽ thua lỗ nặng, vì giá gạo trong nước và xuất khẩu sẽ xuống mạnh", vị này nói.

Ông Phạm Thái Bình cũng cho rằng giá lúa trên 7.500 đồng/kg, các doanh nghiệp không có lợi nhuận nên hầu như không mua lúa, nếu có chỉ là thương lái và nông dân găm hàng chờ tăng giá. "Nhiều doanh nghiệp dừng thu mua, nếu có mua cũng chỉ nhằm trả nợ hợp đồng trước đó. Một số khác đang đàm phán với đối tác nước ngoài để giao hàng chậm đến vụ đông xuân tới", ông Bình nói.

Theo ông Bình, các doanh nghiệp đã ký hợp đồng xuất khẩu từ 570 - 620 USD/tấn gạo, nếu mua lúa với giá cao để trả nợ hợp đồng phải chịu thua lỗ khoảng 30 USD/tấn. Do đó, nhiều doanh nghiệp phải đàm phán với đối tác nước ngoài để kéo dài thời gian giao hàng theo hợp đồng. 

"Riêng Công ty Trung An đã đàm phán với đối tác để kéo dài thời gian giao hàng đến vụ đông xuân và được đồng ý. Nếu thương lái, nông dân găm hàng chờ tăng giá sẽ bị thua lỗ nặng. Vì doanh nghiệp không ký hợp đồng, làm sao tiêu thụ số lượng lúa lớn như vậy", ông Bình khẳng định.

Ông Nguyễn Duy Thuận, tổng giám đốc Tập đoàn Lộc Trời, cho rằng giá gạo xuất khẩu tăng lẽ ra là cơ hội để gạo Việt có thể khẳng định uy tín trên thị trường với nguồn cung ổn định, chất lượng tốt. Tuy nhiên, nhiều doanh nghiệp đã ký hợp đồng trước đó, khi chưa có hàng cũng không có cam kết với nông dân trồng lúa. Khi giá gạo trên thị trường thế giới tăng, các doanh nghiệp phải giành giật nhau mua gạo giá cao nhằm có hàng giao theo hợp đồng, các nhà máy xay xát đi mua lúa giá cao.

"Giá lúa tăng do thông tin nhiễu loạn, nông dân bẻ kèo đền cọc cho những nhà máy đã đặt cọc để mong bán lúa giá cao hơn nữa… Hiện tượng này làm cho thị trường lúa gạo trong nước bị nhiễu loạn một cách không cần thiết, thậm chí có hại về lâu dài do quan hệ đối tác bị bẻ gãy, nông dân, thương lái, nhà máy và nhà xuất khẩu không còn tin tưởng lẫn nhau", ông Thuận cảnh báo.