Sargon đại đế điều binh dọc ven biển miền bắc Syria - Ảnh: shutterstock.com
Trong lịch sử, hạn hán từng là thủ phạm chính xóa sổ nhiều nền văn minh, gây nạn đói nghiêm trọng đến mức hàng triệu người chết và phải rời bỏ quê cha đất tổ tha phương cầu thực, chiến tranh. Để đối phó với thảm họa thiên tai này, con người với khoa học hiện đại có thể làm gì?
Thế giới đang hứng chịu một trong những đợt hạn hán nghiêm trọng nhất lịch sử đương đại. Gần 2/3 các nước châu Âu bị hạn hán. Ủy ban châu Âu đánh giá hạn hán hiện nay nghiêm trọng nhất trong ít nhất 500 năm qua.
Người Ai Cập thời đồ đồng không ngồi chờ chết mà đã có kế hoạch thích ứng với hạn hán.
GS ISRAEL FINKELSTEIN
Đế chế Akkad sụp đổ
Tại Mỹ, hơn 50% diện tích đã bị hạn hán ảnh hưởng. Ở miền tây nước Mỹ, cháy rừng do hạn hán ngày càng thường xuyên hơn với sức tàn phá rộng hơn. Một số bang ở Mỹ, Pháp và nhiều nước khác đã hạn chế sử dụng nước.
Tại Trung Quốc, trời nóng khắc nghiệt kéo dài gần ba tháng nay ảnh hưởng nặng nề nhất đến tỉnh Tứ Xuyên. Nhiều dòng sông lớn như Dương Tử cũng trơ đáy.
Các chuyên gia đánh giá hạn hán có thể đe dọa sản xuất nông nghiệp, an ninh năng lượng và kinh tế của nước này. Ở nhiều nước khác, trời khô hạn đến mức nhiều sông, hồ, suối cũng cạn kiệt nghiêm trọng.
Trong quá khứ, hạn hán là một trong những nguyên nhân chính góp phần xóa sổ một số nền văn minh rực rỡ. Tiêu biểu như đế chế Akkad, đế chế đầu tiên trên thế giới do Sargon đại đế sáng lập cách đây 4.300 năm ở vùng Lưỡng Hà (Tây Á).
Theo truyền thuyết, Sargon xứ Akkad khi còn thơ ấu được tìm thấy trôi trên sông trong chiếc giỏ cói giống như thánh Moses trong Kinh thánh Cựu ước. Lên đến đỉnh cao quyền lực, Sargon tự xưng là "vua thế giới".
Đế chế Akkad mở rộng bờ cõi đến tận đồng bằng sông Khabur ở Syria. Sargon trị vì được 56 năm, sau đó đến triều đại của ba thế hệ nữa. Cuối cùng đế chế Akkad sụp đổ chỉ sau một đêm.
Năm 1978, TS khảo cổ học Harvey Weiss ở Đại học Yale (Mỹ) phát hiện một gò mộ hấp dẫn tại hợp lưu hai con sông cạn trên đồng bằng Khabur gần biên giới Iraq. Được Syria cấp phép khai quật, ông đã khám phá thành cổ Shekhna của đế chế Akkad (nay đổi tên thành Tell Leilan).
Kết quả nghiên cứu kéo dài hàng chục năm cho thấy nơi đây từng là khu dân cư đông đúc nhưng khoảng năm 2200 trước Công nguyên, mọi dấu vết của sự sống kể cả giun đất đều biến mất. Ông kết luận đế chế Akkad sụp đổ do hạn hán nghiêm trọng kéo dài.
Kim tự tháp Giza, một trong những biểu tượng của nền văn minh Ai Cập cổ đại đã bị hạn hán hoành hành nhiều năm - Ảnh: westend61.de
Ai Cập cổ đại suy tàn vì hạn hán 150 năm
Vào thế kỷ 12 trước Công nguyên, hàng loạt các cộng đồng thịnh vượng bên bờ Địa Trung Hải đã sụp đổ do hạn hán, trong đó có nền văn minh Ai Cập cổ đại. Giai đoạn khốc liệt này được gọi là "sự sụp đổ của thời kỳ đồ đồng".
Nền văn minh Ai Cập cổ đại đạt đỉnh cao quyền lực, giàu có và ảnh hưởng vào thời kỳ Tân vương quốc (năm 1550-1070 trước Công nguyên) dưới thời trị vì của các pharaoh tiêu biểu Tutankhamun, Thutmose III và Ramses II.
Theo kênh truyền hình The Weather Channel (Mỹ), sau khi Ramses III bị ám sát vào năm 1155 trước Công nguyên, đế chế Ai Cập vĩ đại một thời từ từ suy tàn do hạn hán kéo dài 150 năm, khủng hoảng kinh tế và xâm lược nước ngoài.
Khoảng 10 năm trước, các nhà khảo cổ học đã biết hạn hán ở Địa Trung Hải là nguyên nhân khiến nhiều nền văn minh sụp đổ vào cuối thời kỳ đồ đồng.
Nhưng đến khi GS khảo cổ học Israel Finkelstein tại Đại học Tel Aviv (Israel) và các đồng nghiệp công bố nghiên cứu trên tạp chí quốc tế Egypt and the Levant vào năm 2018, giới nghiên cứu mới biết người Ai Cập thời đồ đồng không ngồi chờ chết mà đã có kế hoạch thích ứng với hạn hán.
Các vị vua Ai Cập đã ra lệnh tăng gia sản xuất ngũ cốc, lai giống gia súc địa phương với bò zebu hoặc gia súc có bướu để tạo ra vật nuôi có khả năng chịu hạn, sau đó thu gom số lượng lớn lương thực phân phối khắp đế chế Ai Cập để ổn định kinh tế, chính trị. Cho dù đã chuẩn bị cẩn thận nhưng cuối cùng đế chế Ai Cập cổ cũng không tránh khỏi sụp đổ.
Hạn hán dẫn đến nội chiến, nền văn minh Maya biến mất
Nền văn minh cổ Maya do bộ tộc Maya xây dựng đã đạt trình độ cao về nhiều lĩnh vực như nghệ thuật, kiến trúc, nông nghiệp, toán học, thiên văn học.
Năm 2600 trước Công nguyên, họ cư trú trên bán đảo Yucatán (Trung Mỹ) và cực thịnh vào khoảng năm 250 sau Công nguyên tại vùng đất bây giờ là miền nam Mexico, miền bắc Belize, Guatemala và miền tây Honduras.
Từ năm 900-1500 sau Công nguyên, nền văn minh Maya suy tàn. Sự kiện này được xem là một trong những thảm họa về nhân khẩu học lớn nhất lịch sử loài người.
Cuối những năm 1980, giả thuyết nền văn minh Maya bị xóa sổ do hạn hán được đưa ra lần đầu tiên nhưng lúc đó chưa đủ bằng chứng khí hậu học. Đến năm 1995, sau khi phân tích các lõi khoan trầm tích từ hồ Chichancanab ở bắc bán đảo Yucatán, các nhà khoa học Mỹ khẳng định lượng mưa trong khu vực đã thay đổi vào thế kỷ 9 và 10 dẫn đến hạn hán kéo dài.
Tạp chí Geo tường thuật năm 2013, lần đầu tiên TS địa lý David Wahl thuộc Cơ quan Khảo sát địa chất Mỹ đã mạo hiểm vào khu rừng già gần hồ Ek'Naab phía bắc Guatemala để tìm kiếm dấu vết các đợt hạn hán vào thời kỳ cuối của nền văn minh Maya (năm 800-950).
Hồ tọa lạc dưới chân một vách đá dựng đứng trên tàn tích thành cổ Witzna. Ông đưa ra giả thuyết có thể đã từng xảy ra một vụ cháy lớn do các đợt hạn hán kéo dài.
Trong nghiên cứu mới nhất công bố trên tạp chí Nature Communications (Anh) ngày 19-7-2022, TS khảo cổ học Douglas J. Kennett thuộc Đại học California tại Santa Barbara (Mỹ) cùng các đồng nghiệp kết luận các đợt hạn hán dữ dội kéo dài đã góp phần gây ra nội chiến (phe đối thủ chính trị Xiu tàn sát gia tộc Cocom hùng mạnh) và cuối cùng dẫn đến sụp đổ chính trị tại Mayapan, thủ đô cuối cùng của khoảng 20.000 người Maya ở Yucatán giữa thế kỷ 13-15.
Hơn 3.000 năm trước, nữ hoàng vương quốc Hittite ở vùng đất Thổ Nhĩ Kỳ ngày nay đã gửi một phiến đất sét cho vua Ai Cập Ramses II với nội dung: "Không còn ngũ cốc trên đất của tôi". Để duy trì ổn định biên giới trong thời đại hạn, vua Ramses II đã quyết định gửi ngũ cốc cứu trợ sang vương quốc "cựu thù" Hittite.
Hạn hán là yếu tố chính nhưng không phải yếu tố duy nhất dẫn đến các nền văn minh sụp đổ cuối thời kỳ đồ đồng. GS Eric H. Cline tại Đại học George Washington (Mỹ) xếp các nguyên nhân theo thứ tự quan trọng gồm khí hậu thay đổi, hạn hán và đói kém, động đất, quân xâm lược, nổi dậy. Các biến cố này xảy ra cùng lúc hoặc liên tiếp dẫn đến các nền văn minh rực rỡ lần lượt biến mất.
*************
Một bức ảnh gây chấn động dư luận. Người đàn ông trong ảnh cầm cây gậy canh chừng thi thể của vợ và con gái để những kẻ ăn thịt người ở Madras (Ấn Độ) khỏi dòm ngó.
>> Kỳ tới: Ba năm đại hạn và nạn đói thảm khốc ít được nói đến
Ethanol có thể là giải pháp cứu vãn mùa màng trong hạn hán Một nghiên cứu mới đây chỉ ra chất ethanol - hợp chất có trong bia, rượu - có thể giúp cây cối sống sót trong thời kỳ hạn hán, ít nhất 2 tuần mà không cần nước.