Tác giả Nguyễn Thụy Phương với bộ tác phẩm được trao giải ở hạng mục Phát hiện mới - Ảnh: TRẦN MẶC

Sáng 18-9, Dự án Khuyến đọc sách hay, Viện Giáo dục IRED và Sáng kiến OpenEdu đã phối hợp tổ chức Giải Sách hay lần thứ XI với sự tham dự của nhiều nhân sĩ trí thức, chuyên gia, nhà nghiên cứu và độc giả mê sách. 14 tựa và bộ sách đã được trao giải ở bảy hạng mục: Nghiên cứu, Giáo dục, Kinh tế, Quản trị, Văn học, Thiếu nhi, Phát hiện mới (danh sách đã đăng tải trên Tuổi Trẻ Online). Buổi lễ công bố kéo dài 4 giờ nhưng vẫn thu hút gần như trọn vẹn 300 khán giả ngồi đến phút cuối cùng.

Những nẻo đường căn tính

Những trăn trở về bản sắc Việt Nam từ quá khứ, hiện tại cho đến tương lai đều có thể được tìm thấy trong những tập sách được trao giải.

Ở hạng mục sách Nghiên cứu, ban tổ chức đã vinh danh cuốn Việt Nam hôm nay và ngày mai do giáo sư Trần Văn Thọ và tiến sĩ Nguyễn Xuân Xanh chủ biên. Hãy thử đọc lời dẫn nhập của hai vị tác giả: "Dân số nước ta sắp đạt 100 triệu. Hiếm có nước nào đông dân như thế mà có sự thống nhất cao về văn hóa, ngôn ngữ và hầu như không có mâu thuẫn về sắc tộc, tôn giáo. Một nước có các tính chất đó rất dễ phát triển thành một nước tiên tiến. Nhưng những vấn đề, những bức xúc về nhiều mặt hiện nay phải được giải quyết thì tiềm năng mới được khơi dậy". Nhóm tác giả đã đặt xuất phát điểm từ ý thức hệ dân tộc, nhìn lại quá trình trưởng thành của các đô thị hiện đại và đưa ra góc nhìn về thể chế kinh tế - xã hội.

Vấn đề phẩm tính còn được tìm thấy ở hạng mục Giáo dục. Tác phẩm Nghề thầy của Hoàng Đạo Thúy, theo nhận định của tiến sĩ Bùi Trân Phượng, là "một cuốn sách mỏng về mặt vật chất nhưng nặng về tinh thần". Dù được viết năm 1944 nhưng đến nay tác phẩm vẫn giữ nguyên vẹn giá trị. Đúc kết từ nhiều năm làm thủ lĩnh phong trào hướng đạo Việt Nam và phục vụ giảng dạy, Hoàng Đạo Thúy đã rút ruột nói ra những khó khăn của nghề giáo lẫn những phẩm chất của việc dạy học.

"Đem lũ trẻ con người ta trao cho mà rèn giũa sao cho nên người, nên người có hiếu, sau này gây được gia đình bền chặt, người dân tốt giúp được nước, người có tâm với thiên hạ, làm người biết đạo người, sống hợp với lẽ trời đất" - ông viết.

Như dấn thêm vào ý tưởng về việc giáo dục nhân cách con người, hội đồng chấm giải đã vinh danh tác phẩm Chân, thiện, mỹ trong tầm nhìn đương đại của Howard Gardner (do Hiếu Tân dịch) ở thể loại sách dịch. Đọc diễn từ tại lễ trao giải, dịch giả Hiếu Tân cho rằng ở giác độ đời sống ngày nay, niềm tin vào chân - thiện - mỹ đang bị suy thoái nghiêm trọng: chủ nghĩa tương đối quá khích đã gây hoài nghi cả những giá trị cơ bản nhất, bên cạnh đó phương tiện truyền thông kỹ thuật số với khả năng lan truyền tin giả đáng lo ngại đang dần thao túng tâm lý công chúng.

Không phải cuộc hành trình truy nguyên về bản sắc nào cũng gắn với những luận bàn lớn lao về xã hội, hai tập sách đoạt giải hạng mục Văn học là tiếng nói của cá nhân đơn chiếc, hiểu chính mình và vượt thoát khỏi đau đớn của chính mình. Tiểu thuyết Những ngã tư và những cột đèn được xướng tên tại giải thưởng là cái kết viên mãn cho một tác phẩm mang số phận long đong.

Tác giả Trần Dần viết cuốn sách trong giai đoạn nhọc nhằn nhất đời ông, nhà văn đã gửi vào đấy bao nhiêu khắc nghiệt của trần đời mà ông gánh chịu. Tác phẩm được nhận giải thưởng của Hội Nhà văn Hà Nội vào năm 2011 ngay khi vừa ra mắt công chúng.

Hay ở Một thoáng ta rực rỡ ở nhân gian của Ocean Vuong, hội đồng chấm giải đã tìm thấy trong trang sách quá trình trưởng thành của một nhà thơ gốc Việt vật lộn với đời sống tuổi thơ ở một đất nước xa lạ. Hai tác phẩm, hai thế hệ tác giả nhưng lại cùng nói về thân phận nhỏ bé của con người trong sự chuyển dời của thời đoạn.

Nhà hoạt động giáo dục Giản Tư Trung - trưởng ban tổ chức Giải Sách hay - nhận định dù không hữu ý nhưng hầu hết các tác phẩm đều đi tìm phẩm giá của người Việt ở những góc cạnh khác nhau. Điều đó cho thấy sự trằn trọc khôn nguôi của các cây bút, dịch giả đối với việc xác định bản sắc dân tộc dù qua khía cạnh lịch sử, chính trị, văn hóa, kinh tế.

"Theo góc độ cá nhân, tôi cho rằng bất cứ người Việt Nam nào cũng nên mang trong mình ba phẩm tính: nhân tính, quốc tính và cá tính. Nhân tính là những giá trị chung của con người, chúng ta là người thì phải tìm cách khai mở nhân tính. Thứ hai là quốc tính, người Việt Nam không thể không có quốc tính được. Nếu một cá nhân theo học trường có học phí cả tỉ đồng nhưng lại không hiểu biết gì về Việt Nam, không có kiến thức về văn hóa - lịch sử của đất nước thì có thể cá nhân ấy vẫn rất giỏi nhưng lại là một sản phẩm giáo dục chưa hoàn thiện. Tôi gọi họ là những người Việt nhưng không phải người Việt, mang danh công dân toàn cầu nhưng lại không có tính toàn quốc. Cái cá tính còn lại chính là tinh thần theo đuổi sự tự do, khai phóng" - ông chia sẻ.

Các tác phẩm đoạt giải Sách hay 2022 - Ảnh: MAI THỤY

Hạng mục Phát hiện mới gây nhiều bất ngờ

Hai bộ tác phẩm đoạt Giải Sách hay ở hạng mục Phát hiện mới gồm: Giáo dục Việt Nam dưới thời thuộc địa và Trường Pháp ở Việt Nam 1945 - 1975 (tác giả Nguyễn Thụy Phương), bộ ba tác phẩm Mật đạo, Ngẫu tượng, Nghiệp chướng (nhà văn Lưu Vĩ Lân).

Công trình nghiên cứu của tác giả Nguyễn Thụy Phương rất khu biệt và không hề dễ đọc. Cô phát triển cuốn sách từ luận án tiến sĩ của mình. Để tìm kiếm tư liệu, Nguyễn Thụy Phương đã trò truyện với cả trăm cựu học sinh, nhiều người trong số họ đã thổ lộ những tâm tư tưởng chừng sẽ chôn kín cả đời. Hai tập sách của Nguyễn Thụy Phương góp phần kiến giải nền giáo dục đã định hình những thế hệ Việt Nam trong giai đoạn thuộc địa và kể cả những "di chứng" sau đó.

Dù viết báo từ lâu nhưng nhà văn Lưu Vĩ Lân chỉ mới xuất hiện trên văn đàn chừng vài năm trở lại đây với một góc nhìn độc đáo: công cuộc làm ăn của các nhà tư sản dân tộc trước biến thiên của lịch sử. "Dư luận bên ngoài thường ta thán rằng chúng ta có một lịch sử đương đại cuồn cuộn nhưng lại chưa có đủ tác phẩm về nó. Ta thán đó buộc tôi cầm bút, như một thừa phát lại của thời gian, lập vi bằng về những nỗi niềm thổn thức, buồn vui, suy ngẫm của thế hệ đương thời" - anh đọc diễn từ tại lễ trao giải.

Cả hai bộ tác phẩm cho thấy sự bao quát của hội đồng chấm giải ở các lĩnh vực hòng tìm kiếm những ấn phẩm chất lượng để giới thiệu đến độc giả.

Tác giả 11 tuổi được trao giải Sách hay 2022 hạng mục Thiếu nhi

TTO - Bên cạnh giới thiệu những tác phẩm hay đến với công chúng, lễ công bố Giải Sách hay năm 2022 còn là dịp để tri ân các tác giả, dịch giả, nhà xuất bản và đơn vị phát hành sách với những đóng góp trong công cuộc phát triển văn hóa đọc.