Ảnh: N.AN NAM

Mỗi trang sách có thể gieo rắc những tiếng cười. Và khi ta nhận ra thế giới của chữ đích thị là cuộc sống thì... chưa muộn!

Ngay từ đầu, tác phẩm Nhà điên (tựa gốc: O alienista) dẫn vào không khí một biên niên sử của thành phố Itaguaí nào đó ở Brazil trong thời thuộc địa Bồ Đào Nha. 

Từ bước đệm tưởng chừng "gián tiếp" đó, bằng văn tài của mình, Machado de Assis kể câu chuyện về ông bác sĩ Simão Bacamarte, kẻ "cống hiến cả xác lẫn hồn cho việc nghiên cứu khoa học"; lĩnh vực mà ông nghĩ mình sẽ giành lấy "vòng nguyệt quế bất tử" chính là nghiên cứu bệnh điên.

Sự thăng tiến về quyền lực của Simão Bacamarte trong thành phố Itaguaí diễn ra nhanh chóng, khi bằng uy tín khoa học, ông chi phối chính quyền thành phố xây dựng được nhà thương điên Nhà Xanh Lá - Casa Verde. 

Và đây sẽ là nơi bóc tách khỏi cộng đồng tất thảy những người được coi có triệu chứng tâm thần, từ kẻ khoa trương đến người tốt bụng quá mức bình thường, kẻ sính chữ lịch thiệp đến người thô lỗ, từ các thi sĩ cho đến kẻ không biết tự ký tên mình...

Một Casa Verde phình to, đủ sức dung chứa bốn phần năm dân số thành phố Itaguaí.

Những cuộc cách mạng nổ ra chống chính sách lùa người vào nhà thương điên nhưng khi nắm quyền lực, kẻ thắng cuộc nào cũng cần đến Casa Verde. Thành thử, Simão Bacamarte tuy bị coi là kẻ độc đoán nhưng lại không bị ảnh hưởng. 

Bằng sự độc đoán nhân danh lý tính, Bacamarte có thể lái các nguyên lý để quyết định ai sẽ vào nhà thương điên, đưa ra tiêu chí phân loại tâm thần và thậm chí đi đến tận cùng là định nghĩa lại về tâm thần.

Cái cười của Machado de Assis không chỉ nhằm vào sự học phiệt hay cụ thể là một thế lực độc đoán nào, mà nó như một mẻ lưới đủ rộng để bao hàm cả những phi lý, mâu thuẫn muôn thuở của xã hội con người.

Thế giới dường như nhiều lần bị lộn ngược trong cái nhìn sắc bén, trào lộng của Machado de Assis. Càng về cuối truyện Nhà điên, mỗi trang đều hội tụ những tình tiết gây cười đến mức khiến người đọc có cảm giác những dòng chữ trước mắt muốn nhảy múa thứ vũ khúc đầy mai mỉa và báng bổ trước các thành trì thế giới tinh thần của những "con người xã hội". 

Nhà điên gợi nhắc một nhận định về tiếng cười của Claudio Magris: "Tính hài hước cao nhất cũng gần gũi với nụ cười trìu mến. Nó biết yêu thương cuộc đời mà không che giấu những diện mạo tệ hại và đáng khiếp của cuộc đời. Nó biết nhận ra cái tính cách toàn diện đầy mâu thuẫn của cuộc sinh tồn vốn bao gồm thiện và ác, đắm say và suy sụp, gian dối và sự thật, hung bạo và thân tình".

Itaguaí trong cuốn biên niên sử hư cấu, nơi có dưỡng trí viện Casa Verde là thế giới của tâm thần, hay đó là một nhân quần thu nhỏ của loài người: nơi tiếng cười Machado de Assis đã từng được cất lên?

3 cuốn sách chữa lành 'đứa trẻ' bên trong bạn

TTO - Tìm về đứa trẻ bên trong là chữa lành những tổn thương tâm lý ở tuổi thơ hoặc quá trình lớn lên. Những tổn thương này đeo đuổi, ảnh hưởng tới cách mà con người cảm nhận mọi thứ về thế giới, và nặng nề hơn là sức khỏe tâm thần của mỗi người.