Vài tháng trước, Sizakele Mathe, một nhân viên y tế cộng đồng ở thị trấn ven đồi, ngoại ô Durban, Nam Phi, được một phòng khám thông báo rằng một người hàng xóm đã ngừng nhận thuốc mà cô đem tới. Điều đó có nghĩa là người này có thể đã ngừng uống thuốc kháng virus điều trị HIV.
Đó là một mối đe dọa đối với sức khỏe của chính người đó và trong bối cảnh đại dịch Covid-19, nó có thể gây ra rủi ro cho những người khác. Phòng khám đã cử Mathe vượt qua một ngọn đồi, băng qua con đường nhỏ và đưa thuốc đến tận tay người bệnh HIV để họ có thể uống thuốc trở lại.
Một nhân viên kỹ thuật làm việc tại phòng thí nghiệm Trường Y khoa Nelson R. Mandela ở Durban, Nam Phi ngày 15/11/2021. Ảnh: New York Times.
Mathe, vui vẻ thực hiện công việc của mình và đó là một phần của chiến dịch đưa thuốc tới từng nhà trên toàn quốc. Đó cũng là một nửa nỗ lực của Nam Phi nhằm ngăn chặn sự xuất hiện biến thể mới của virus SARS-CoV-2 , chẳng hạn như chủng Omicron vừa được các nhà khoa học nước này xác định cuối tháng 11 vừa qua.
Nửa còn lại diễn ra tại một phòng thí nghiệm hiện đại cách đó 25 dặm (40km).
Tại Phòng thí nghiệm Giải trình tự gen và Đổi mới Nghiên cứu KwaZulu-Natal (Krisp) ở Durban, các nhà khoa học giải trình tự gen của hàng nghìn mẫu virus SARS-CoV-2 mỗi tuần.
Phòng thí nghiệm kết hợp giữa công nghệ cao và nền tảng khoa học tiên tiến này là một trong những tuyến đầu trong cuộc chiến chống Covid-19 không chỉ ở Nam Phi, ở châu Phi mà còn trên thế giới.
Các nhà nghiên cứu tại Krisp là những nhà khoa học hàng đầu thế giới trong lĩnh vực hệ thống sinh virus, nghiên cứu về mối quan hệ tiến hóa giữa các loại virus. Họ theo dõi các đột biến trong virus SARS-CoV-2, xác định các điểm nóng lây truyền và cung cấp dữ liệu quan trọng chuỗi lây nhiễm...
Kể từ khi đại dịch Covid-19 bắt đầu bùng phát, các nhà khoa học tại Krisp đã theo dõi chặt chẽ sự thay đổi của virus ở Nam Phi vì họ lo lắng về một điều đặc biệt: 8 triệu người ở quốc gia này (13% dân số) sống chung với HIV.
Nguy cơ virus SARS-CoV-2 đột biến ở những người nhiễm HIV
Khi những người nhiễm HIV được kê đơn thuốc kháng virus phù hợp và dùng thuốc này liên tục, cơ thể họ gần như ngăn chặn hoàn toàn virus. Nhưng nếu người nhiễm HIV không được chẩn đoán, không được điều trị hoặc vì lý do nào đó không uống thuốc đều đặn mỗi ngày, HIV sẽ làm suy yếu hệ thống miễn dịch của họ. Nếu họ mắc Covid-19, có thể mất vài tuần, thậm chí vài tháng mới có thể khỏi bệnh.
Khi virus SARS-CoV-2 tồn tại lâu như vậy trong cơ thể họ, nó có cơ hội đột biến liên tục và làm sinh ra biến thể mới.
Tiến sĩ Tulio de Oliveira, điều tra viên chính của mạng lưới giám sát di truyền quốc gia Nam Phi cho biết: “Chúng tôi có lý do để tin rằng một số biến thể đang xuất hiện ở Nam Phi có thể liên quan trực tiếp đến HIV”.
Người nhiễm HIV có nguy cơ tử vong do Covid-19 cao gấp 1,7 lần so với người bình thường, nhưng vẫn thấp hơn đáng kể so với những người mắc bệnh tiểu đường. Nguy cơ tử vong do Covid-19 ở người mắc bệnh tiểu đường cao gấp 30 lần so với người bình thường.
“Vấn đề thực sự của chúng tôi với HIV giữa đại dịch Covid-19 là khả năng những người bị suy giảm miễn dịch nghiêm trọng sẽ dẫn đến các biến thể mới [của virus SARS-CoV-2]”, nhà dịch tễ học Salim Abdool Karim, người đứng đầu Viện Aids nơi Krisp đặt trụ sở nói.
Điều này đã xảy ra ít nhất 2 lần. Năm 2020, họ đã truy vết mẫu virus về một phụ nữ 36 tuổi nhiễm HIV đang điều trị theo phác đồ không hiệu quả và người này không được giúp đỡ để tìm ra loại thuốc mà cô ấy có thể dung nạp được. Người phụ nữ này đã mất 216 ngày mới phục hồi sau khi mắc Covid-19. Suốt chừng đó thời gian, virus trong cơ thể người này đã có 32 đột biến.
Vào tháng 11 vừa qua, Tiến sĩ de Oliveira và nhóm của ông đã lần ra một mẫu virus SARS-CoV-2 với hàng chục đột biến ở Western Cape. Đó là từ một bệnh nhân khác cũng không tuân thủ chế độ điều trị HIV.
Virus SARS-CoV-2 tồn tại trong cơ thể người này hàng tháng trời và tạo ra hàng chục đột biến. Khi được kê đơn các loại thuốc hiệu quả và được tư vấn dùng thuốc đúng cách, người này đã nhanh chóng khỏi Covid-19.
“Chúng tôi không gặp nhiều trường hợp như vậy”, Tiến sĩ Abdool Karim nói về người phụ nữ đã mất 216 ngày mới đào thải hết virus SARS-CoV-2. Nhưng không cần nhiều người, chỉ cần một hoặc hai trường hợp như vậy, và một biến thể duy nhất như Omicron cũng có thể khiến cả thế giới lo ngại.
Những người nhiễm HIV không phải là những người duy nhất vô tình tạo cơ hội cho virus SARS-CoV-2 đột biến. Điều này có thể xảy ra ở bất kỳ ai bị ức chế miễn dịch, chẳng hạn như bệnh nhân ghép tạng và những người đang điều trị ung thư.
Phòng thí nghiệm Covid-19 của Krisp ở Durban, Nam Phi, ngày 16/11/2021. Ảnh: New York Times.
Vào thời điểm nhóm Krisp xác định trường hợp thứ hai của một người nhiễm HIV tạo ra các biến thể SARS-CoV-2, đã có hơn 10 báo cáo về hiện tượng tương tự trong các tài liệu y khoa từ các nơi khác trên thế giới.
Virus cũng đột biến ở những người có hệ thống miễn dịch khỏe mạnh. Sự khác biệt đối với những người nhiễm HIV, hoặc người bị ức chế miễn dịch khác, là virus ở trong cơ thể của họ lâu hơn, nên quá trình chọn lọc tự nhiên có nhiều thời gian hơn để tạo điều kiện thuận lợi cho các đột biến có khả năng lẩn tránh hệ miễn dịch.
Khoảng thời gian virus sao chép điển hình ở một người khỏe mạnh sẽ chỉ là một vài tuần, chứ không phải nhiều tháng; virus sao chép ít hơn có nghĩa là nó ít có cơ hội tạo ra đột biến mới.
Chiến dịch đưa thuốc tới từng nhà
Do Nam Phi có rất nhiều người nhiễm HIV và vì đại dịch Covid-19 đã tấn công mạnh mẽ ở quốc gia này, làm gián đoạn cuộc sống theo nhiều cách, nên việc ngăn chặn các biến thể mới là điều vô cùng cấp bách.
Đó là lúc những nỗ lực của những nhân viên y tế cộng đồng như Mathe phát huy sức mạnh. Một ngày làm việc điển hình của Mathe là đi trên những con đường đất, băng qua các đường ống nước bị rò rỉ và các tiệm làm tóc, cùng với một chiếc điện thoại đời cũ và một danh sách những người đã tới tại phòng khám gần đây, người nào không khỏe và người nào cần thăm khám.
Mathe được trả 150 USD/tháng cho công việc này. Bản thân cô cũng đã điều trị HIV được 13 năm.
Silendile Mdunge, một bà mẹ 3 con, 36 tuổi, gầy gò, đã ngừng dùng thuốc kháng virus trong đợt Covid-19 thứ ba tấn công Nam Phi từ tháng 5 đến tháng 7.
Thuốc của Mdunge không còn được chuyển đến điểm nhận thuốc cộng đồng gần đó nữa vì nhiều nhân viên y tế đã được phân công những việc khác. Thay vào đó, Mdunge sẽ phải đến lấy thuốc tại một phòng khám cách đó gần 14km. Nhưng Mdunge lo sợ sẽ lây nhiễm Covid-19 khi đi chung taxi hoặc từ các phòng khám đông đúc.
Mdunge đã ngừng dùng thuốc khoảng 4 tháng trước khi Mathe xuất hiện tại ngôi nhà nhỏ xây bằng gỗ phế liệu mà cô ở cùng với 7 thành viên khác trong gia đình.
Ngồi tựa vào khung cửa đơn sơ trong cơn mưa nhẹ, Mdunge kể: “Cô ấy nói với tôi rằng những người dừng điều trị đã không còn sống được nữa. Cô ấy bảo tôi phải nghĩ đến các con của mình, vì tôi có thể sẽ chết”.
Mdunge hoàn toàn nhận thức được điều đó. Nhưng sự xuất hiện dai dẳng của Mathe khiến những lời cảnh báo khó bị bỏ qua. Với một cái nhún vai và đảo mắt, Mdunge nói rằng cô sẽ bắt đầu lại việc điều trị để không bị “quấy rầy”.
“Nếu không có tình yêu với mọi người, bạn sẽ không làm công việc này”, Mathe nói về công việc của mình.
Trọng trách của các nhà khoa học Nam Phi
Phòng thí nghiệm Krisp đang giải trình tự các mẫu virus SARS-CoV-2 trên khắp châu Phi, bởi nhiều quốc gia trong khu vực không có khả năng làm công việc này. Mạng lưới giám sát và giải trình tự gen của Nam Phi đủ toàn diện để các nhà nghiên cứu tại đây có thể là người đầu tiên phát hiện biến thể mới dù nó nguồn gốc từ chính quốc gia này.
Điều đáng sợ là một biến thể có khả năng “thoát hệ miễn dịch”, lẩn tránh vaccine ngừa Covid-19 hoặc phản ứng miễn dịch do đã từng mắc bệnh trước đó. Dù ngày càng có nhiều người ở Nam Phi tiêm vaccine ngừa Covid-19, vẫn có khả năng một biến thể sẽ hình thành ở những người đã được tiêm chủng.
Tiến sĩ Abdool Karim cho biết: “Hiện nay, nhiều bệnh nhân HIV đã được tiêm vaccine để họ có phản ứng miễn dịch trước Covid-19. Nếu biến thể mới xuất hiện ở nhóm người này, nó có thể có khả năng lẩn tránh phản ứng miễn dịch”.
Dù vậy, để đẩy lùi mối đe dọa về các biến thể mới, cần phải chặn đứng sự lây truyền virus SARS-CoV-2.
“Để làm được điều đó cần phải tiêm chủng, tiêm chủng cho dân số châu Phi. Nhưng điều mà tôi lo ngại là chủ nghĩa dân tộc vaccine hay việc tích trữ vaccine”, Tiến sĩ de Oliveira nói.
Cho đến nay, những nỗ lực của Nam Phi nhằm quyết vấn đề biến thể và minh bạch thông tin đã phải trả giá đắt, khi các nước ban hành lệnh cấm các chuyên bay đến từ nước này.
“Với tư cách là các nhà khoa học, đặc biệt là những người đi đầu, chúng tôi kêu gọi về việc giải quyết vấn đề HIV. Nếu chúng tôi công khai lên tiếng, chúng tôi một lần nữa có nguy cơ bị phân biệt đối xử và đóng cửa biên giới cũng như các biện pháp kinh tế. Nhưng, nếu không lên tiếng, chúng ta sẽ có những cái chết không đáng xảy ra”, Tiến sĩ de Oliveira nói./.
https://vov.vn/the-gioi/quan-sat/cach-nam-phi-ngan-chan-nhung-bien-chung-nguy-hiem-cua-sars-cov-2-nhu-omicron-909600.vovHoàng Phạm
VOV