Luật sư Trương Thanh Đức (giám đốc Công ty luật ANVI):

Phải quản được con số thật

Với cổ đông tổ chức, tỉ lệ sở hữu cổ phần 15% như hiện hành hay thậm chí tới 20%, cũng không thể chi phối, lũng đoạn ngân hàng. Thực tế các trường hợp lũng đoạn ngân hàng vừa qua cho thấy tỉ lệ trên giấy tờ cực kỳ thấp, thậm chí chẳng cần đủ tỉ lệ cho phép, nhưng sở hữu núp bóng tới 80 - 90%.

Vì thế, muốn kiểm soát được sở hữu chéo, phải quản được con số thật, không phải con số trên giấy tờ. Chúng ta khi sửa tỉ lệ này còn phải tính tới cả khả năng nếu người ta cố tình làm sai, quy định tỉ lệ càng thấp càng tìm cách lách luật, lúc đó rủi ro càng cao.

Ngoài ra cũng không thể lấy những sai phạm nghiêm trọng, điển hình để căn cứ vào đó làm luật. Thay vào đó, cần học hỏi, nghiên cứu các thông lệ quốc tế với tư duy đột phá, ngăn chặn rủi ro thay vì chạy sau sửa sai.

Theo đó, có thể xem xét trao cho Ngân hàng Nhà nước quyền điều tra hoạt động của ngân hàng thương mại, nếu phát hiện có sở hữu "ngầm" vượt quá tỉ lệ cho phép sẽ tịch thu khoản vượt, chuyển sang điều tra hình sự. Nếu không như vậy thì cần phải có quy định quản lý hoạt động ngân hàng bám sát tỉ lệ sở hữu và việc cấp tín dụng.

Vốn quá thấp, cổ đông sẽ không thực sự gắn bó với ngân hàng

Trong một văn bản góp ý dự thảo Luật Các tổ chức tín dụng (sửa đổi) gửi Ngân hàng Nhà nước, Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) từng cho biết tỉ lệ sở hữu tối đa ở các mức 5%, 15% và 20% như tại Việt Nam hiện nay tương đối thấp so với nhiều quốc gia trên thế giới.

Mặc dù vậy, tình trạng cấp tín dụng tập trung cho một nhóm khách hàng có liên quan vẫn thường xuyên diễn ra, làm tăng rủi ro của hệ thống.

Như vậy, dường như quy định về tỉ lệ sở hữu tối đa đã không thực sự phát huy tác dụng, các cổ đông dù không rơi vào trường hợp người có liên quan theo định nghĩa của luật, vẫn có liên kết chặt chẽ với nhau để đồng thuận cấp tín dụng rất tập trung. Kết luận của Thanh tra Chính phủ đầu tháng 7-2023 cho thấy tình trạng cấp tín dụng tập trung vẫn diễn ra tại một số ngân hàng.

Chưa kể, theo VCCI, tỉ lệ sở hữu tối đa quá thấp cũng không thực sự tốt cho việc quản trị ngân hàng. Khi sở hữu tỉ lệ vốn quá thấp, các cổ đông sẽ không thực sự gắn bó với hoạt động kinh doanh của ngân hàng.

Các cổ đông lớn thường không chỉ đầu tư tiền bạc mà còn mang theo cả công nghệ, quy trình quản trị vào các ngân hàng, giúp các ngân hàng hoạt động hiệu quả hơn.

Thêm vào đó, việc thay đổi pháp luật theo hướng giảm tỉ lệ sở hữu sẽ khiến một số cổ đông hiện hữu phải bán lại cổ phần của họ. Điều này không bảo đảm nguyên tắc bảo vệ quyền tài sản theo Hiến pháp.

Một số quốc gia khác khi có sự thay đổi quy định pháp luật theo hướng giảm tỉ lệ sở hữu tại các ngân hàng thường chỉ áp dụng cho các giao dịch mua bán cổ phần sau khi quy định mới có hiệu lực, mà không bắt buộc các cổ đông hiện hữu phải bán cổ phần của mình.

Trong trường hợp vẫn quy định giảm tỉ lệ sở hữu, VCCI cho rằng không nên áp dụng hồi tố đối với các trường hợp đã sở hữu trước ngày luật này có hiệu lực.

Làm gì để tránh một Vạn Thịnh Phát - SCB thứ hai?

TS Đinh Trường Hinh nhấn mạnh sở hữu chéo có thể khiến ngân hàng gặp khó khăn hoặc bất ổn về tài chính một khi "ông chủ thực" đứng sau can thiệp hoặc quyết định kinh doanh theo hướng có lợi cho họ thay vì các cổ đông khác. Người sở hữu chéo cũng có thể sử dụng quyền lực của họ để ưu đãi trong giao dịch với các bên khác, tạo ra bất công thị trường. Và nguy cơ lớn hơn cả là khả năng tạo rủi ro cho hệ thống.

Để tránh một Vạn Thịnh Phát thứ hai, ông Hinh chỉ ra việc cải tổ cần được khởi động về cả hai mặt vĩ mô và vi mô. Ở mặt vĩ mô, cải tổ sâu rộng về "hệ thống quản trị rủi ro" cần được thực hiện ở từng ngân hàng cũng như do hệ thống giám sát của Ngân hàng Nhà nước.

Việc tăng năng lực tài chính giám sát hệ thống ngân hàng, tăng cường giám sát thị trường tài chính, theo ông Hinh, cần phải đi đôi với việc xử lý nghiêm khi vi phạm sở hữu chéo. Vì nếu có sự thông đồng, bắt tay khi thi hành nhiệm vụ thanh tra, giám sát thì những quy định dù chặt chẽ đến mấy cũng "để cho có".

Ở mặt vi mô, tại mỗi đơn vị như ngân hàng hay cơ quan tín dụng thì sổ sách (bảng cân đối tài sản có và tài sản nợ, báo cáo thu nhập, báo cáo lợi nhuận, báo cáo dòng tiền mặt) phải được kiểm toán bởi các công ty kiểm toán có tên tuổi và phải được công bố trong 6 tháng/lần.

Ngân hàng Nhà nước cần phải theo dõi và nhắc nhở các ngân hàng về điểm này. Ngoài ra, cũng cần phải thiết lập một bộ phận quản lý rủi ro có tính độc lập tại mỗi ngân hàng do các chuyên viên phụ trách, để họ không bị lung lạc bởi ban quản lý ngân hàng.

Ông Hinh cũng đề xuất xem xét việc khuyến khích hay cổ vũ vai trò "người thổi còi" - tức một hay vài người từ nội bộ ngân hàng đứng ra tố cáo những chuyện sai trái xảy ra trong một đơn vị hay một cơ quan để kịp thời ngăn chặn sự rủi ro trở nên trầm trọng hơn, chấp nhận cả việc tố cáo nặc danh các chuyện sai trái. Một bộ phận trung lập của cơ quan sẽ lo về những vụ này.

Sau cùng, với những sai phạm như vụ Vạn Thịnh Phát - SCB, quan trọng là trừng phạt thích đáng những kẻ có tội, thu hồi lại tài sản cũng như lấy lại lòng tin của người dân bởi nền tảng của ngành ngân hàng chính là lòng tin.

Hợp nhất các ngân hàng quy mô nhỏ, kém hiệu quả

Theo TS Phạm Mạnh Hùng, hiện Việt Nam có gần 50 ngân hàng đang hoạt động. Nếu so với các quốc gia khác trong khu vực và tương quan với quy mô dân số, số ngân hàng thương mại của Việt Nam hiện nay không phải quá cao.

Điều quan trọng không phải là số lượng ngân hàng mà là chất lượng và quy mô của các ngân hàng đang hoạt động, đồng nghĩa với việc không phải số lượng ít thì sẽ được quản lý tốt hơn và sẽ ít gây ra đổ vỡ hơn.

Tuy nhiên, Việt Nam có khá nhiều ngân hàng có quy mô nhỏ với tính chất hoạt động tương tự nhau. Các ngân hàng này thường có hiệu quả hoạt động kém và mức độ rủi ro cao hơn các ngân hàng thương mại có quy mô trung bình trở lên (theo kết quả nghiên cứu của báo cáo ngành ngân hàng quý 3-2023, Viện nghiên cứu ngân hàng, Học viện Ngân hàng).

Do vậy, vấn đề then chốt là phải xây dựng và phát triển mạnh mẽ một hệ thống ngân hàng hoạt động thật sự lành mạnh theo các chuẩn mực chuyên môn và đạo đức đúng đắn, được luật pháp quy định đầy đủ, rõ ràng, được thực thi nghiêm chỉnh và được giám sát nghiêm minh.

Do đó, việc tiếp tục tái cơ cấu hệ thống ngân hàng theo hướng giảm thiểu hoặc hợp nhất các ngân hàng quy mô nhỏ hoạt động kém hiệu quả, có rủi ro cao là điều cần thiết.

Bên cạnh đó, Việt Nam cần mở rộng thêm các kênh huy động vốn khác để hỗ trợ hoạt động kinh tế, đặc biệt là kênh thị trường chứng khoán. Khuyến nghị này được đưa ra trên cơ sở xem xét chỉ tiêu quy mô tín dụng/GDP tại Việt Nam hiện nay thuộc một trong những nhóm quốc gia cao trên thế giới theo tư vấn của Ngân hàng Thế giới (năm 2015 tỉ lệ này là 89,7% thì năm 2022 đã tăng lên khoảng 125%).

Việc phụ thuộc quá mức vào hệ thống ngân hàng có thể dẫn đến nguy cơ rủi ro liên thông giữa hệ thống ngân hàng và nền kinh tế thực, đặc biệt trong các giai đoạn kinh tế gặp nhiều khó khăn như hiện nay.