Những đàn kiến kiểng - thú chơi mới của nhiều bạn trẻ hiện nay - là một cách để hiểu hơn về thế giới cũng đa dạng của loài người.

Những ngày đầu năm mới, anh Nguyễn Tấn Minh Nhựt (1991, ngụ Q.Bình Tân, TP.HCM) cùng 2 người bạn trong nhóm miệt mài hoàn tất những công đoạn cuối cùng để kịp giao 30 hộp kiến (tank kiến) ngay trong tuần cho nhiều khách hàng đang sốt ruột chờ đợi.

Những tank kiến có 2 khu vực thông nhau, gồm phần tổ (nest) và phần tiểu cảnh (out world). Phần tổ thường nằm bên dưới, có thể làm bằng ximăng hay gạch nhẹ, mô phỏng nơi ở của kiến trong lòng đất.

Trong hệ thống đường hầm nhân tạo được khoét sẵn, đàn kiến sẽ tổ chức cuộc sống hệt như ngoài tự nhiên, chia ra từng khu chức năng như ở, dự trữ thức ăn, đẻ trứng… Một số người theo trường phái để kiến tự đào hang sẽ dùng đất, cát thay cho gạch, ximăng và trao quyền thiết kế ngôi nhà mơ ước cho chúng.

Phần tiểu cảnh tạo không gian như trên mặt đất cho kiến có chỗ sinh hoạt, vui chơi. Đây cũng là nơi những “kiến trúc sư” như anh Nhựt thỏa sức sáng tạo. Có người thích sắp đặt một vài hòn đá, nhành cây theo phong cách rừng mưa nhiệt đới, có người bài trí kiểu hoang mạc. Có người làm những đường hầm, mê cung cho kiến rượt đuổi, người lại ưa sự giản dị, chỉ thêm thắt vài chiếc lá khô…

Mỗi loài kiến có một tập tính sống riêng biệt nên không thể dùng một hộp cho tất cả các loài. Loài kiến đất thường thích hốc, ụ để dễ ẩn nấp, trốn tìm.

Những bầy kiến cây hợp với môi trường thoáng đãng, có những “cành đa, cành đào” để “leo vào, leo ra”. “Tiểu cảnh không phù hợp sẽ làm kiến căng thẳng, kiến thợ bỏ ăn, hoạt động kém, kiến chúa không sinh sản, đôi khi cả đàn sẽ chết hết”, anh Nhựt nói.

Tank kiến được bọc một lớp nhựa mica trong suốt, giúp người chơi ngắm nhìn hoạt động của đàn kiến. Nhiều người thích xem kiến đi đi lại lại như thưởng thức một bức tranh “sống”.

Một vết trầy nhẹ trên lớp mica, một hạt bụi nằm sai chỗ cũng sẽ tạo ra sự khó chịu về mặt thị giác, vì vậy từng chi tiết của hộp nuôi kiến phải được trau chuốt kỹ càng bằng những dụng cụ chuyên biệt. Từng điểm nối trong hộp phải thật kín, tránh những loài kiến bên ngoài xâm nhập phá hoại đàn kiến nuôi. Mỗi hộp giá từ 200.000 - 500.000 đồng.

Thú nuôi kiến gần như không tốn tiền, có thể bắt ngoài tự nhiên. Những người chơi sành sỏi không tiếc công sức về những vùng ven ngoại thành TP.HCM sau những cơn mưa lớn để tìm bắt kiến chúa. Muốn săn được những loại kiến hiếm, nhiều người trèo đèo lội suối, băng rừng lần tìm trong những hang hốc, bụi rậm.

“Tôi thường xách xe đi Bình Dương, Bình Phước, Đắk Nông, vào rừng tìm kiến. Nhiều bữa không thu hoạch được gì mà chỉ gặp rắn rết. Cũng có lúc bắt được kiến chúa nhưng chúng không đẻ trứng. Kiến chúa đem về được nuôi dưỡng trong ống nghiệm. 100 kiến chúa thì chỉ khoảng 10 con có thể phát triển thành đàn, mất cả năm trời”, anh Nhựt cho biết.

Dù vậy, không phải ai cũng có thiện cảm với loài vật nuôi nhỏ bé này. Anh Nhựt từng gặp nhiều lời chê bai vì dành thời gian chăm chút cho những con côn trùng bé xíu này.

“Nhiều người ác cảm với kiến vì chúng thường bu vào thức ăn. Nhưng thật ra kiến rất sạch sẽ. Chúng có thói quen đem rác thải ra xa nơi sống nên trong hộp thường phải đặt thêm những hộc trống để kiến bỏ rác”, một người có kinh nghiệm nuôi kiến cho biết.

Thấy anh Nguyễn Hoàng Ngân (25 tuổi, Tây Ninh) nuôi một số loài kiến cây, nâng niu con kiến trong lòng bàn tay, mớm cho kiến uống nước đường hay thỉnh thoảng trò chuyện với kiến, người thân trong nhà còn nói anh bị khùng.

Nhưng Ngân tìm thấy được sự thư giãn với sở thích ấy. “Sau những giờ làm việc căng thẳng, nhìn kiến hoạt động liên tục tôi cảm thấy tinh thần thoải mái, nhắc nhở mình không được làm biếng. Chỉ cần nhìn thấy khoảnh khắc một chú kiến bé xíu chui ra từ vỏ trứng cũng đã là một niềm vui khó tả”, Ngân nói.

Lê Đức Huy (25 tuổi, ở TP.HCM) đang lan tỏa tình yêu kiến cảnh của mình bằng một kênh YouTube giới thiệu về các loài kiến, cách nuôi kiến cảnh cho người mới chơi.

Mỗi loài kiến có một điểm đặc biệt, có thể ở ngoại hình, tập tính sống, vì vậy, thu thập được một loài sẽ cho cảm giác như chinh phục, tìm thêm được một “bảo bối” như trong trò chơi Pokémon. Huy đang có hơn 10 loài kiến khác nhau, trong đó có nhiều loại Camponotus (kiến thợ mộc) với màu sắc đẹp mắt.

Huy nói anh nghiệm được rất nhiều bài học khi quan sát những chú kiến tí hon mình nuôi. Loài kiến diacama thường thích săn mồi riêng lẻ, nhưng một lần, khi anh thả vào hộp một con dế lớn, một con kiến mau chóng chạy về báo động, tập hợp anh em cùng săn mồi. “Tôi ngẩn người khi cảm nhận được giá trị của sự đoàn kết trong thế giới tự nhiên, tạm gác lại những tập tính cá nhân để vì lợi ích chung”, Huy cho biết.

Gầy dựng một đàn kiến từ một con kiến chúa mất nhiều thời gian, nên nhu cầu mua bán kiến xuất hiện. Kiến chúa được bán theo hình thức “bia kèm mồi” với vài chục kiến thợ.

Các hội nhóm mua bán kiến trên mạng xã hội thường ra luật hạn chế việc bán lẻ kiến chúa vì đã có nhiều trường hợp lừa bán kiến chúa chưa thụ tinh, bán kiến chúa non. Vì vậy, hiện nay người chơi kiến chỉ có thể bán kiến chúa khi chúng đã đẻ được ít nhất 10 kiến thợ.

Trên các chợ kiến online, giá bán thay đổi tùy loại kiến, từ khoảng 300.000 - 800.000 đồng. Mắc nhất là đàn kiến thuộc dòng camponotus albosparsus hay camponotus turcestanus, do ngoại hình đẹp, giá khoảng 600.000 - 1 triệu đồng cho một kiến chúa kèm 40-60 kiến thợ.

Một số loài khác như messor barbarus bán 600.000 đồng cho 1 kiến chúa và 10 kiến thợ, hay tetra rufonigra với giá 500.000 đồng cho 1 kiến chúa và 10 kiến thợ.

Hình thức mua bán cả đàn kiến với số lượng lên đến vài trăm con dần phổ biến. Một đàn kiến rufipes gồm 3 kiến chúa và 100 kiến thợ được chào hàng 650.000 đồng. Đàn kiến trap-jaw có 12 kiến chúa và 200 kiến thợ rao bán 1,2 triệu đồng. Theo dân chơi kiến, mức giá trên tăng gấp 3 lần chỉ trong 2 năm trở lại đây, do nhiều người đã biết đến môn chơi này nên thị trường sôi động hơn.

Những buổi đấu giá trực tuyến của những nhóm mua bán kiến trên Facebook thu hút nhiều lượt tham gia. Trong buổi đấu giá đàn kiến messor aciculatus gồm 2 kiến chúa và 50 kiến lính, khách hàng để lại bình luận giá muốn mua. Ai trả giá cao nhất sẽ sở hữu kiến. Sau hơn 30 lượt trả giá, giá cao nhất là 600.000 đồng, cao hơn mức khởi điểm 6 lần.

Kiến cần nước, đường (carbohydrate) và đạm (protein). Đường cung cấp năng lượng cho kiến thợ làm việc, có thể được bổ sung bằng cách pha nước đường hoặc mật ong. Đạm dành nhiều cho kiến chúa và các ấu trùng. Người chơi có thể cung cấp lượng đạm này bằng dế, sâu hoặc nhộng.

Không thể nhìn xa vì một mắt hỏng thị lực, nhưng ông không ngừng trông rộng. Không thể nghe tiếng chim hót vì thính lực giảm sút, ông chọn nghiên cứu loài côn trùng câm lặng là kiến. Đó là nhà sinh học Edward O. Wilson, “người kiến” trong đời thực chứ không phải trong phim siêu anh hùng Marvel. Ông qua đời hôm 26-12 ở tuổi 92.

Wilson là người khám phá ra các chất hóa học mà kiến dùng để giao tiếp; giúp phổ biến các thuật ngữ như đa dạng sinh học và ưa thích sinh học (biophilia); đặt nền móng cho lĩnh vực khoa học mới về sinh học xã hội (sociobiology)…

Những thành tựu này có được, theo Doug Tallamy, giáo sư côn trùng học Đại học Delaware, viết trong bài tiễn biệt trên The Conversation, là nhờ khả năng phi thường của Wilson trong việc “kết hợp các ý tưởng mới bằng cách sử dụng thông tin thu được từ các lĩnh vực nghiên cứu khác nhau”, hay luôn có “tầm nhìn lớn từ những vật nhỏ bé”, như loài kiến.

E.O. Wilson sinh ngày 10-6-1929 ở Birmingham (Alabama, Mỹ). Vì gia đình liên tục chuyển chỗ ở, Wilson phải chuyển trường hơn chục lần trong 10 năm, và tuổi thơ ông bầu bạn với thiên nhiên. Năm 7 tuổi, khi đang câu cá, Wilson bị gai cá chốt đập vào mắt phải, vĩnh viễn mất tầm nhìn xa và nhận thức chiều sâu.

Đến tuổi trưởng thành, Wilson phát hiện mình không thể nghe âm thanh cao tần, như tiếng một số loại chim hoặc ếch. Vì lẽ đó, Wilson hướng hết sự tò mò vào các con vật nhỏ, dễ bắt và quan sát ở khoảng cách gần, những con mà chả ai để ý. Vương quốc kiến - nơi thị giác và thính giác không tồn tại mà chỉ có vị giác và khứu giác, cùng với lối tổ chức xã hội phức tạp - đã mê hoặc Wilson từ thủa bé và theo ông trọn đời.

Ở tuổi 13, khi đang sống ở Mobile (Alabama), Wilson phát hiện một đàn kiến lửa ngoại lai, sau này được xác định là kiến Solenopsis invicta, một loài côn trùng có hại cho mùa màng. Đàn kiến mà Wilson thấy là lần đầu tiên loài kiến lửa này xuất hiện ở Bắc Mỹ; chúng “nhập cảnh” bằng cách đi quá giang các tàu hàng từ Nam Mỹ, cụ thể là Argentina và Uruguay.

Báo cáo kết quả nghiên cứu về sự tiến triển của loài kiến lửa này ở Alabama, do Wilson thực hiện khi đang học Đại học Alabama vào năm 1949, là công bố khoa học đầu tiên của ông.

Wilson lấy bằng thạc sĩ ở Đại học Alabama năm 1950, sau đó học một thời gian ngắn tại Đại học Tennessee, rồi chuyển đến Harvard để nghiên cứu tiến sĩ. Ông lấy bằng tiến sĩ năm 1955, kết hôn, dạy ở Harvard đến khi nghỉ hưu năm 1996.

Với vai trò thành viên Hội nghiên cứu sinh của Harvard, ông bắt đầu chu du khắp nơi để theo chân những đàn kiến, tìm kiếm, quan sát, phân loại, thu thập dữ liệu, thậm chí tìm cách cứu chúng khỏi bờ tuyệt chủng, với các cuộc nghiên cứu thực địa ở Cuba, Mexico, New Guinea, Fiji rồi Úc, Mozambique và Sri Lanka.

Năm 1959, Wilson xuất bản công trình về chất pheromone, trở thành người đầu tiên nghiên cứu cách kiến dùng các hợp chất sinh hóa học để giao tiếp và hành động - chỉ chỗ có thức ăn, phát hiện trong tổ có kiến chết để xử lý hay thông báo có kẻ thù.

Cùng với nhà côn trùng học người Đức Bert Hölldobler, Wilson đã mở rộng các nghiên cứu của mình sang sinh vật học xã hội, xây dựng các phương trình toán học dự đoán một loạt hành vi của kiến, chẳng hạn thay đổi tỉ lệ sinh cho phù hợp với các điều kiện môi trường.

Trong tự truyện Naturalist (Nhà tự nhiên học) năm 1994, Wilson cho rằng “kiến dưới kính hiển vi là thứ tuyệt vời về mặt mỹ học nhất trong số các loài côn trùng”. 1/4 thế kỷ sau, Wilson thuật lại toàn bộ 80 năm say mê với hơn 15.000 loài kiến, từ lúc phát hiện đàn Solenopsis invicta ở Alabama đến những chuyến thực địa trong rừng mưa nhiệt đới ở Brazil, trong Tales from the ant world (Chuyện kể từ thế giới kiến) tháng 8-2020, quyển sách cuối cùng trong gia tài đồ sộ hơn 30 tác phẩm của ông.

Wilson gọi những chuyến đi mà ông hồi tưởng lại là “những cuộc phiêu lưu về thể chất và trí tuệ”, nhằm tìm kiếm loài kiến hung dữ nhất, chậm chạp nhất, hay loài kiến đang bị đe dọa tuyệt chủng.

Ở Mozambique, Wilson mục sở thị “một trong những cảnh tượng động vật hoang dã ấn tượng nhất của châu Phi” - kiến Matabele tấn công ổ mối để lấy thức ăn, mỗi con sẽ trở về với chiến lợi phẩm tối đa 10 con mối chết ngoạm bằng hàm dưới.

Nhưng loài kiến hung ác nhất thế giới, “theo kinh nghiệm bị cắn và bị phun axit formic (trong nọc kiến) xuyên suốt” của Wilson, là Camponotus femoratus ở rừng Amazon.

Ông tả lại cảnh lần đầu phát hiện một bầy kiến Camponotus femoratus trên một cành cây chỉ cách mặt đất 2-3m: “Khi tôi quay lại và đi theo hướng ngược gió về phía chúng, một đám kiến thợ đã bùng nổ gần như ngay lập tức. Khi tôi đến gần hơn, nhưng vẫn không chạm vào tổ, chúng đã trở nên điên cuồng. Xếp chồng lên nhau, chúng ưỡn bụng chĩa về phía tôi và phun ra một đám mây axit formic…”.

Kiến đã tồn tại trên Trái đất từ ít nhất 140 triệu năm trước. Ngày nay, có khoảng 10 triệu tỉ con kiến đang bò khắp tinh cầu này. Thế mà cũng có những loài kiến đang bị đe dọa tuyệt chủng, chẳng hạn loài Myrmecia apicalis, Wilson đã chủ động đi tìm và thấy chúng ở một nơi xa xôi là New Caledonia...

Vì sao Wilson chọn kiến mà không phải bướm hay một loài côn trùng khác? Ông từng giải thích: “(Kiến) quá dồi dào, dễ tìm, dễ nghiên cứu và rất thú vị. Mỗi loài kiến gần như tương đương với một nền văn hóa khác nhau của con người. Vì vậy, bản thân mỗi loài là một đối tượng nghiên cứu tuyệt vời. Đúng ra tôi thực sự không thể hiểu tại sao hầu hết mọi người không nghiên cứu về kiến”.

Từ nghiên cứu kiến, sau này Wilson chuyển mối quan tâm của mình sang cả môi trường sống nói chung của muôn loài, đa dạng sinh học và sự phức tạp của thế giới tự nhiên. Ông xoay sang sinh học bảo tồn, tiếp tục viết sách và đi khắp thế giới để cổ võ cho quan điểm “cứu lấy nửa Trái đất”.

Cuộc sống như ta biết chỉ có thể bền vững nếu ta bảo tồn hệ sinh thái trên ít nhất một nửa hành tinh. Trên thực tế, gần một nửa hành tinh đang được dùng để sản xuất nông nghiệp, và 7,9 tỉ người với mạng lưới hạ tầng khổng lồ chiếm nửa còn lại. Cách duy nhất để đạt được mong ước cả đời của Wilson là học cách chung sống với thiên nhiên, điều mà nhân loại vẫn còn loay hoay khi ông giã biệt cõi đời.

Một thầy giáo lớp 6 từng phê vào sổ liên lạc rằng Wilson “viết tốt và biết rất nhiều về côn trùng. Nếu kết hợp được hai thứ này, em ấy có thể làm gì đó đặc biệt”. Và “điều gì đó đặc biệt” đã quá rõ. Wilson đã viết hàng chục quyển sách có sức ảnh hưởng với các nhà khoa học khác trong khi thu hút được sự chú ý của công chúng.

Ông giành Pulitzer thể loại phi hư cấu nói chung năm 1979 với quyển On human nature (Về bản chất con người), và giải thứ 2 năm 1991 với The ants (Loài kiến), viết chung với đồng nghiệp lâu năm Hölldobler. Wilson còn đi vào văn chương đích thực với tiểu thuyết đầu tay Anthill (Đồi kiến) ở tuổi 81.

Nhà tiên phong sinh học tiến hóa, chuyên gia côn trùng học, nhà sinh vật học, nhà tự nhiên học, tác giả 2 lần nhận Pulitzer, giáo sư Đại học Harvard, truyền nhân của Darwin hoặc Darwin của thời hiện đại. Có rất nhiều cách để gọi E. O. Wilson trong tưởng niệm ông những ngày cuối năm 2021.

Nhưng nếu được sống thêm một đời nữa, Wilson chỉ muốn trở thành nhà sinh thái học vi sinh vật, như ông chia sẻ ở cuối cuốn Naturalist. “Quả là một cách kết thúc hồi ký khác thường - tưởng tượng một cuộc đời lý thú hơn cả cuộc sống độc đáo mà bản thân tác giả đã sống qua” - tác giả viết về môi trường Christoph Irmscher nhận xét trong một bài viết cho Wall Street Journal hồi tháng 10-2020.

* Mượn tựa bài viết về Wilson trên tạp chí New Scientist năm 1995.