Trong bối cảnh dịch bệnh COVID-19 có những thay đổi khó lường và gần như hết hy vọng về chính sách Zero covid (Không còn Covid), sống chung với dịch bệnh trở thành lựa chọn của nhiều quốc gia. Vì vậy, theo đóng góp của PGS. TS. Vũ Sỹ Cường - Học viện Tài chính trong Toạ đàm Kinh tế, xây dựng chính sách tài khóa năm 2022 sẽ phải quan tâm đến một số vấn đề còn thấy được từ chính sách năm 2021.

Bài học từ chính sách tài khoá 2021

Thứ nhất, rủi ro của các yếu tố bên ngoài có thể tác động xấu đến tăng trưởng làm giảm nguồn thu ngân sách nhà nước (NSNN) và tăng chi NSNN.

Theo đó, sự xuất hiện của COVID-19 đã ảnh hưởng nặng nề đến kinh tế các quốc gia trong đó có Việt Nam, chính  vì sự khó đoán của dịch bệnh nên trong những  năm tới tăng trưởng kinh tế và hoạt động thu – chi NSNN của nước ta chắc chắn vẫn còn những biến chuyển.

Về dự báo kinh tế toàn cầu, OECD và IMF đều cho rằng tăng trưởng toàn cầu là chỉ tăng trưởng từ 4-5 % cho năm 2022. IMF ước tính đại dịch đã làm giảm thu nhập bình quân đầu người ở các nền kinh tế phát triển 2,8% mỗi năm, tương ứng với xu hướng trước đại dịch giai đoạn 2020-2022. Hơn  nữaa, trong giai  đoạn  dài  hơn từ  2021-2025, tốc độ tăng trưởng này là rất khó dự đoán vì phụ thuộc rất lớn vào khả năng chống chọi với dịch bệnh.

Thứ hai, dù Chính phủ có những biện pháp mạnh mẽ thì việc thực hiện dự toán chi tiêu từ NSNN vẫn luôn có nhiều thách thức nhất là với chi đầu tư. 

Số liệu cho thấy việc lập dự toán và chấp hành dự toán đúng luôn là vấn đề chưa được giải quyết khi mà số ngân sách chuyển nguồn hàng năm luôn rất cao (tỉ lệ này giảm đi đôi chút vào giai đoạn 2012-2014 và lại tăng cao trở lại vài năm gần đây).

Khi mà ngân sách chuyển nguồn quá lớn lên tới gần 40% tổng chi cân đối NSNN (2019) thì hiệu quả của chính sách tài khóa đến tăng trưởng kinh tế trong năm sẽ bị ảnh hưởng rất lớn.

Thứ ba, việc tiếp tục lập ngân sách theo mô hình đầu vào đã bộc lộ những hạn chế rất lớn khi đối phó với dịch bệnh.

Dịch bệnh COVID-19 cũng đã có những tác động rất lớn đến cơ cấu kinh tế và lao động không chỉ năm 2021 mà cho cả giai đoạn 2021-2025. Hàng loạt vấn đề về đào tạo lại lao động, đảm bảo môi trường an toàn cho lao động di cư (nhà ở, trường học, bệnh viện) đặt ra những yêu cầu mới trong lập kế hoạch tài chính, đầu tư trung hạn.

Thứ tư, theo nghiên cứu gần đây của TS. Đinh Trường Hinh (2021) về chính sách tài khóa hỗ trợ sau COVID-19 của Việt nam, chính sách tài khóa hỗ trợ của Việt nam còn quá ít và quá thận trọng.

Cũng về vấn đề này, Ngân hàng Thế giới dự báo, COVID-19 sẽ làm tăng tỉ lệ nghèo đói ở các quốc gia đang phát triển (trong đó có Việt Nam). Vì vậy, chính sách tài khóa dành cho xóa đói giảm nghèo và phục hồi sau COVID-19 cũng cần phải được chú ý đặc biệt. 

Thứ năm, mặc dù Việt Nam là quốc gia có mức độ chi tiêu cho y tế khá so với các quốc gia cùng thu nhập tuy nhiên cơ cấu chi cho y tế cũng là điều cần xem xét.

Cụ thể, việc tập trung quá nhiều nguồn lực vào y tế dự phòng (xét nghiệm và các hoạt động cách ly, truy vết không còn hiệu quả với chủng Delta) trong khi chi cho hoạt động khám chữa bệnh lại không đủ cũng là lý do của khủng hoảng y tế ở TP. Hồ Chí Minh vừa qua.

Thứ sáu, dịch bệnh gây khó khăn cho thu NSNN năm 2021 và cả năm 2022 song nhu cầu chi tiêu rất lớn để hỗ trợ và phục hồi kinh tế sau dịch bệnh.

Trên thực tế, Việt Nam là một quốc gia đơn nhất và về nguyên tắc thì NSNN được quản lý thống nhất; tuy nhiên, chỉ có chính sách với thu là tương đối thống nhất.  Còn với chính sách về chi tiêu, Việt Nam là quốc gia có mức độ phân cấp rất lớn trong chi tiêu ngân sách. 

Điều chỉnh chính sách tài khoá 2022 nhằm vượt qua khủng hoảng

Từ những kinh nghiệm có thể nhìn thấy được từ chính sách tài khoá 2022, PGS. TS. Vũ Sỹ Cường cũng đưa ra một số giải pháp cụ thể tương ứng nhằm tháo gỡ những vấn đề còn tồn đọng, qua đó nhằm tạo những bước chuyển mình tích cực cho kinh tế Việt Nam trong thời kỳ tới.

Thứ nhất, chính sách tài khóa giai đoạn 2021-2025 sẽ cần phải điều chỉnh lại các nội dung cả thu và chi cho phù hợp với tình hình mới, cụ thể là sau đợt đỉnh dịch lần thứ 4 này.

Thứ hai, dự toán thu và chi NSNN cần tiếp tục duy trì sự thận trọng hơn và theo nguyên tắc lường thu mà chi, cần có giải pháp chính sách để theo dõi và đánh giá về công tác lập dự toán và chấp hành NSNN ở tất cả các cấp.

Việc lập dự toán ngân sách thận trọng là rất cần thiết trong bối cảnh dịch bệnh còn diễn biến phức tạp song cần tránh quá cứng nhắc trong bối cảnh mới với nhiều yếu tố bất định.

Thứ ba, Kế hoạch tài chính 5 năm và Kế hoạch tài chính - NSNN 3 năm cần có những thay đổi để phù hợp với tình hình mới. Đặc biệt, cần nhanh chóng triển khai áp dụng việc lập kế hoạch ngân sách theo đầu ra, đặc biệt với ngành y tế.

Thứ tư, cần xem xét mở rộng các gói hỗ trợ chính sách tài khóa. Do ảnh hưởng của COVID-19 cũng đặt ra hàng loạt vấn đề liên quan đến an sinh xã hội của người dân và rủi ro phá sản của doanh nghiệp. Vì vậy, để thực hiện tái cơ cấu kinh tế cho giai đoạn 2021-2025, Việt Nam cần xem xét các gói chính sách tài khóa để hỗ trợ người dân và doanh nghiệp phục hồi sau dịch.

Để khuyến khích doanh nghiệp trong một số lĩnh vực tiếp tục bỏ tiền đầu tư và phục hồi sản xuất năm 2021-2022 có thể nghiên cứu chính sách cho phép chuyển lỗ về trước hoặc chính sách cấp bù chi phí (doanh nghiệp bỏ chi phí thì nhà nước sẽ hỗ trợ tăng thêm bằng giảm trừ thuế TNDN phải nộp).

Thứ năm, cần điều chỉnh lại quy mô và cơ cấu chi cho y tế trong NSNN. Cụ thể, cần bố trí đủ nguồn lực cho mua vaccine không chỉ năm 2021 mà cả giai đoạn 2021-2025; đồng thời, tăng chi phí cho điều trị bệnh nhân COVID-19. Điều này cũng đặt ra những vấn đề cho chính sách tự chủ tài chính ở các bệnh viện công hiện nay.

Cuối cùng, vấn đề huy động nguồn ngân sách. Chính phủ cần tiếp tục xem xét các chính sách tài khóa nhằm kích thích cả về phía cung (người sản xuất) và cầu (người tiêu dùng). Để huy động nguồn có thể xem xét đẩy nhanh việc thoái vốn Nhà nước tại các doanh nghiệp mà Nhà nước không cần nắm giữ quyền chi phối (nhất là trong bối cảnh thị trường chứng khoán đang có nhiều thuận lợi như giai đoạn vừa qua).

Hơn nữa, trong trung hạn từ 2022-2025 khi kinh tế trong nước và quốc tế hồi phục, lãi suất huy động có thể tăng trở lại khi nhu cầu vốn cho nền kinh tế tăng lên để đáp ứng nhu cầu sản xuất kinh doanh phục hồi sau dịch bệnh. Vì vậy, trong trung và dài hạn chính sách tài khóa cần xem xét lại phân cấp chi giữa trung ương và địa phương.