Trong suốt năm 2021, các ngân hàng trung ương và hầu hết nhà kinh tế đều cho rằng tình trạng lạm phát kèm tăng trưởng chậm (stagflation) trên toàn cầu chỉ là tạm thời. Các nút thắt trong chuỗi cung ứng sẽ được giải tỏa. Giá năng lượng sẽ bình ổn. Công nhân ở các nước giàu sẽ quay trở lại làm việc. Nhưng khi năm 2021 gần kết thúc, niềm tin đó lại dần lung lay.
Các nhà hoạch định chính sách đang phải đối mặt với tình thế rất cấp bách những cũng đầy khó xử. Về lý thuyết, cách xử lý lạm phát do gián đoạn nguồn cung là để nó tự điều chỉnh. Bởi lẽ, tăng lãi suất không giải quyết tình trạng tắc nghẽn ở các cảng, không thể giúp bơm thêm khí đốt hoặc khiến đại dịch chấm dứt.
Các nước từng có kinh nghiệm như vậy. Năm 2011, lạm phát ở Anh lên tới 5,2% do giá hàng hóa tăng. Tuy nhiên, Ngân hàng Trung ương Anh vẫn giữ lãi suất ở mức thấp. Trong khi đó, tại khu vực đồng euro, Ngân hàng Trung ương Châu Âu lại chọn cách tăng lãi suất, khiến nền kinh tế khối này suy thoái trở lại.
Cảng Los Angeles ở San Pedro, California, Mỹ vào ngày 29/9. Ảnh: Reuters
Tuy nhiên, so sánh với đầu những năm 2010 là không chính xác. Những tai ương của thương mại toàn cầu vào năm 2021 không chỉ do nguồn cung bị gián đoạn. Mà điều phức tạp là nhu cầu cũng dư thừa.
Kích thích tài chính và tiền tệ ồ ạt, kết hợp với giãn cách xã hội, khiến người tiêu dùng say mê hàng hóa, từ máy chơi game đến giày tennis. Hè năm nay, chi tiêu của người Mỹ cho sản phẩm vật chất cao hơn 7% so với trước dịch. Ở các quốc gia khác, thiếu hụt hàng hóa cũng là do nhu cầu cao bất thường.
Vì vậy, để kinh tế thế giới trở lại bình thường, người tiêu dùng cần chi tiêu nhiều hơn cho các dịch vụ, chẳng hạn như ăn uống tại nhà hàng và du lịch. Nhưng trớ trêu là các nền kinh tế đang bị cản trở bởi tình trạng thiếu lao động, khiến ngành dịch vụ khó phục hồi.
Tiền lương trong lĩnh vực dịch vụ đang tăng vọt. Nhiều nhà kinh tế kỳ vọng người lao động sẽ quay trở lại làm việc khi các gói hỗ trợ (như các chương trình bảo hiểm thất nghiệp bổ sung, khẩn cấp) kết thúc. Nhưng cho đến nay, có rất ít dấu hiệu rõ ràng về xu hướng đó. Để lạm phát chỉ là tạm thời, tăng trưởng tiền lương và giá hàng hóa - dịch vụ cần phải giảm xuống. Các nước không có lựa chọn nào khác. Vì năng suất hoặc tỷ suất lợi nhuận của các doanh nghiệp dịch vụ như nhà hàng vốn đã mỏng và khó cải thiện thêm.
Tuy nhiên, một số nhà hoạch định chính sách tiền tệ còn đang bắt đầu lo sợ điều ngược lại. Đó là vòng xoáy lạm phát, khi người lao động muốn tiếp tục tăng lương do lo ngại lạm phát cao hơn. Các nước giàu đã không còn chứng kiến vòng xoáy này kể từ những năm 1970. Các chuyên gia cũng từng cho rằng, do thiếu tính thống nhất cao, người lao động khó đòi hỏi được trả lương cao hơn.
Nhưng giờ đây, nếu điều đó có thể diễn ra, công việc của các ngân hàng trung ương sẽ khó khăn hơn nhiều. Họ sẽ không thể giữ lạm phát ở mức mục tiêu mà không phải hy sinh việc làm. Các thị trường mới nổi đã quen với sự đánh đổi đau đớn giữa tăng trưởng và lạm phát. Nhưng các nước giàu vài chục năm nay thì không. Trong nhóm nước giàu lớn, Ngân hàng Trung ương Anh đang gần với chính sách thắt chặt nhất, chủ yếu để duy trì sự đáng tin của mục tiêu lạm phát, hơn là vì các yếu tố kinh tế nền tảng.
The Economist cho rằng, chúng ta có thể dễ dàng hình dung viễn cảnh các nhà hoạch định chính sách tiền tệ tăng lãi suất và sẽ phải hối hận. Bởi lẽ, dù lạm phát sẽ vẫn ở mức cao trong những tháng đầu năm 2022, thường các ngân hàng trung ương cho rằng phải mất một năm rưỡi để lãi suất cao hơn có tác dụng đầy đủ đối với nền kinh tế. Các yếu tố trước đây giữ lãi suất và lạm phát ở mức thấp - thay đổi nhân khẩu học, bất bình đẳng và nhu cầu toàn cầu tràn lan về tài sản an toàn - có thể lúc đó đã tự điều chỉnh lại rồi.
Trong khi đó, việc thắt chặt tài khóa sắp xảy ra ở nhiều quốc gia sẽ hạ nhiệt các nền kinh tế. Anh đã công bố các đợt tăng thuế lớn. Tổng thống Joe Biden đang phải vật lộn để thông qua các dự luật chi tiêu lớn tiếp theo. Và tốc độ tăng trưởng chậm lại ở Trung Quốc - quốc gia đang phải vật lộn với sự suy thoái của thị trường bất động sản - có thể lan ra toàn cầu.
Trên hết, đại dịch vẫn chưa kết thúc. Sự lây lan của virus vẫn có thể lần nữa gây hại cho nền kinh tế, nếu khả năng miễn dịch của mọi người bị suy giảm và vaccine không chống được hiệu quả các biến thể mới. Nhưng với các chuỗi cung ứng đã đạt giới hạn, thế giới không thể lặp lại chiến thuật duy trì tăng trưởng kinh tế bằng cách kích thích chi tiêu của người dân cho hàng hóa vật chất.
Thay vào đó, các ngân hàng trung ương sẽ phải cắt giảm sức chi tiêu với lãi suất cao hơn để tránh lạm phát quá mức. Bởi lẽ, sự thích ứng của nguồn cung với các mô hình chi tiêu ngày nay đã khác rất nhiều so với những năm 2010. Tóm lại, nếu thế giới không thể bình thường được vào năm 2022, thì cái giá phải trả có thể một quá trình điều chỉnh kinh tế đầy đau đớn.
Phiên An (theo The Economist)