Những bước đi đầu tiên đầy khó khăn

Một trong hai công ty tiền thân của Toshiba được thành lập vào tháng 7 năm 1875 dưới cái tên Tanaka Seisakusho bởi Tanaka Hisashige - một trong những nhà phát minh nổi tiếng thời bấy giờ và là công ty đầu tiên tại Nhật Bản sản xuất các thiết bị về điện báo. Ngoài ra, họ còn kinh doanh các thiết bị điện khác cho tới năm 1881, khi người sáng lập công ty qua đời. Lúc này, công ty trở thành một phần của công ty điện General Electric và bắt đầu sản xuất các loại ngư lôi và thủy lôi theo yêu cầu của Hải quân Nhật Bản. Điều này đã giúp công ty trở thành doanh nghiệp sản xuất lớn nhất thế giới tại thời điểm bấy giờ.

Song điều này không duy trì được lâu, khi hải quân nước này bắt đầu lựa chọn các nhà thầu khác có mức giá thấp hơn và thậm chí còn tự sản xuất được các loại hàng hóa mà Toshiba đang sản xuất. Công ty bắt đầu thua lỗ kể từ đây và bị vỡ nợ vào năm 1893; chủ nợ chính của doanh nghiệp, Ngân hàng Mitsui, đã tái cơ cấu và đổi tên thành Shibaura Seisakusho.

Doanh nghiệp tiền thân thứ hai của Toshiba là Tokyo Denki (Công ty điện Tokyo) hình thành trong những năm 90 của thế kỷ 19. Ban đầu, công ty này bán bóng đèn sử dụng sợi tre và rất nổi tiếng ở Nhật Bản nhờ sản phẩm này. Tuy nhiên, chỉ một thời gian ngắn sau khi Nhật Bản mở cửa giao thương với châu Âu, công ty đã gặp phải sự cạnh tranh gay gắt từ hàng hóa nhập khẩu. Bóng đèn của họ đắt hơn khoảng 60% so với hàng hóa châu Âu nhưng có chất lượng thấp hơn rất nhiều.

Nhà máy của Tokyo Denki những năm 1890 (Ảnh: Toshiba)

Do đó, tới năm 1905, công ty bị General Electric mua lại 51% cổ phần và bắt đầu bán các sản phẩm của hãng sản xuất thiết bị điện tới từ Mỹ này. Năm 1939, Tokyo Denki và Shibaura Seisakusho hợp nhất, tạo thành Toshiba ngày nay, dù phải tới năm 1978, cái tên này mới chính thức được đặt cho công ty.

Sự thành lập và phát triển mạnh mẽ của Toshiba

Ngay sau khi hai công ty sáp nhập, Toshiba nhanh chóng mở rộng và phát triển thông qua việc mua lại các công ty trong ngành công nghiệp nặng tại Nhật Bản. Lần lượt các công ty hóa chất, điện, điện tử và tàu sân bay của Toshiba được thành lập và phát triển một cách nhanh chóng, đưa công ty lên vị thế hàng đầu tại Nhật Bản.

Trong thời gian chiến tranh thế giới thứ 2 diễn ra, công ty đã phát triển nhanh chóng bằng cách thực hiện các đơn đặt hàng của nhà nước đối với đài, ống chân không và các vật tư quân sự khác, đồng thời sản xuất máy phát điện. Tuy nhiên họ cũng chịu ảnh hưởng không nhỏ khi các nhà máy bị bắn phá sau chiến tranh.

Nhiều năm sau khi chiến tranh kết thúc, hoạt động sản xuất của công ty được phục hồi. Ban đầu, Toshiba tập trung vào sản xuất các loại máy móc điện hạng nặng và sau đó quay trở lại sản xuất các thiết bị điện nhỏ hơn khi quá trình tái thiết đất nước và các ngành công nghiệp được tiến hành. Toshiba cũng thành lập nhiều công ty con để tăng cường khả năng bán hàng và bắt đầu xuất khẩu sản phẩm của mình sang Đông Nam Á.

Cuối những năm 1950, nền kinh tế Nhật Bản phục hồi hoàn toàn sau chiến tranh và bắt đầu phát triển thần tốc. Điều này hỗ trợ cho sự phát triển nhanh chóng trong các ngành công nghiệp máy móc điện nặng, điện tử và truyền thông tại nước này, cũng là những ngành mà Toshiba tập trung vào phát triển. Cũng như nước Nhật, doanh thu và lợi nhuận của Toshiba tăng như vũ bão với những sản phẩm mới và những công nghệ do họ phát minh. Số lượng nhà máy của công ty được xây mới tăng trưởng nhanh chóng; những nhà xưởng cũ liên tục được mở rộng và số lượng sản phẩm được xuất ra nước ngoài ngày một nhiều hơn.

Trong giai đoạn từ sau năm 1973 tới những năm 2000, Toshiba có những nước đi vô cùng hợp lý, trong đó đáng kể nhất là việc họ tăng cường chi tiêu cho nghiên cứu và phát triển sản phẩm. Nhờ đó mà nhiều công nghệ và sản phẩm mới lần đầu tiên xuất hiện trên thế giới được chính Toshiba phát minh và ứng dụng vào các sản phẩm của mình, trong đó phải kể đến hệ thống MRI, đầu DVD, máy đánh chữ Nhật Bản… Cũng trong giai đoạn này, công ty là một trong những nhà sản xuất máy tính xách tay lớn nhất tại Nhật Bản và trên thế giới.

Máy đánh chữ Nhật Bản đầu tiên do Toshiba sản xuất (Ảnh: Toshiba)

Những sai lầm và sự dối trá

Sau một giai đoạn dài thành công, Toshiba đi lệch hướng với hàng loạt những sai lầm không thể tha thứ vào những năm đầu của thế kỷ 21. Đầu tiên, thay vì tập trung phát triển dòng TV LCD từ sớm, hãng vẫn cố gắng bám trụ với TV CRT và thậm chí còn tăng cường sản xuất loại TV này, dù những công nghệ được sử dụng đã lỗi thời.

Tiếp đó, hãng thực hiện thương vụ đấu thầu và mua lại nhà máy điện hạt nhân Westinghouse với giá 5.4 tỷ USD vào năm 2006. Với việc thắng thầu, Toshiba nắm giữ 77% cổ phần tại nhà máy này và được kỳ vọng sẽ thu lời lớn trong bối cảnh nhiều nước trên thế giới muốn phát triển điện hạt nhân..

Tuy nhiên, kết quả mà họ nhận được đều là những trái đắng. Thảm họa của Toshiba bắt đầu bằng việc đóng cửa các nhà máy sản xuất TV CRT truyền thống tại Mỹ, Malaysia và Nhật Bản sau khi những nỗ lực của họ về việc phát triển dòng TV này dẫn đến việc thua lỗ nặng nề với sự vươn lên của TV LCD. Đầu năm 2015, Toshiba đã thông báo ngừng sản xuất TV trong các nhà máy của chính mình. Việc sản xuất của hãng được chuyển hoàn toàn sang cho các công ty là Compal tại Mỹ và Vestel tại châu Âu đã cho thấy sự thất bại nặng nề của Toshiba trong lĩnh vực này.

Vậy còn nhà máy Westinghouse? Sau khi tiếp quản nhà máy này, Toshiba đã tiến hành xây dựng nhà máy hạt nhân Vogtle Electric Generating Plant. Việc xây dựng nhà máy này đã khiến cho Toshiba chịu những khoản thua lỗ nặng nề. Việc xây dựng cực kỳ chậm chạp dẫn đến chi phí liên quan tăng cao. Trong khi đó, công ty lại ký hợp đồng thi công cố định mức giá với Georgia Power đã khiến Toshiba phải gánh khoản nợ khổng lồ cho công ty con. Kết quả, Westinghouse đã nộp đơn xin bảo hộ phá sản theo Chương 11 vào ngày 29 tháng 3 năm 2017, với dự kiến sẽ gây ra khoản thua lỗ hàng năm lên tới 9 tỷ USD cho Toshiba. Một năm sau, Toshiba thông báo hoàn tất việc bán công ty mẹ của Westinghouse cho Brookfield Business Partners và một số đối tác với giá 4,6 tỷ USD - tức thấp hơn mức giá mà họ đã mua nhà máy này 12 năm trước đó.

Nhà máy Westinghouse là một nỗi hổ thẹn của Toshiba (Ảnh: Nikkei)

Với nhiều sai lầm mang tính hệ thống như vậy, doanh thu của Toshiba liên tục giảm. Nếu như năm 2014, họ có được mức doanh thu lên tới 63.8 tỷ USD; thì tới năm 2019, mức doanh thu của Toshiba chỉ đạt 33 tỷ USD, tức hơn một nửa so với chỉ cách đó 5 năm. Một sự sụt giảm khủng khiếp chỉ trong một thời gian ngắn đã cho thấy mức độ khủng hoảng lớn đến thế nào tại công ty này.

Doanh thu của Toshiba giảm liên tục từ năm 2013 tới nay (Ảnh: MacroTrend)

Tuy nhiên điều tồi tệ hơn cả là Toshiba đã che giấu những khoản lỗ của mình trong báo cáo tài chính năm 2016. Sau những cáo buộc về gian lận trong báo cáo tài chính đã xuất hiện từ đầu năm 2015, chủ tịch công ty là ông Hisao Tanaka đã buộc phải thừa nhận điều này và cúi đầu xin lỗi. Trong năm tài chính tính đến tháng 3 năm 2017, công ty đã phải thừa nhận khoản lỗ do suy giảm lợi thế thương mại là 712,5 tỷ yên (6,9 tỷ USD) đối với các hoạt động điện hạt nhân và khoản lỗ ròng của tập đoàn là 390 tỷ yên (3,8 tỷ USD). Cổ phiếu của công ty rơi xuống mức thấp nhất trong lịch sử, đánh dấu một bước lùi đáng kể của Toshiba.

Chủ tịch Toshiba xin lỗi về việc gian lận báo cáo tài chính của công ty (Ảnh: Nikkei)

Trong những sai lầm lớn của mình, Toshiba vẫn thu được thành công từ mảng chip nhớ khi hãng mua lại mảng kinh doanh HDD của Fujitsu, cũng là một ông lớn khác của Nhật Bản. Mặc dù các mảng kinh doanh khác của công ty tương đối bết bát, tuy nhiên mảng thiết bị nhớ của Toshiba vẫn được đánh giá rất cao. Những nhân vật chủ chốt của công ty yêu cầu tách riêng mảng này thành một doanh nghiệp riêng nhằm tránh cho ông lớn của Nhật Bản khỏi bị phá sản. Vào ngày 20 tháng 9 năm 2017, hội đồng quản trị của Toshiba đã thông qua thỏa thuận bán mảng kinh doanh chip nhớ của mình cho một tập đoàn do Bain Capital dẫn đầu với giá 18 tỷ USD, với sự hỗ trợ tài chính của các công ty như Apple, Dell… Công ty độc lập mới được đặt tên là Toshiba Memory Corporation và sau đó được đổi tên thành Kioxia.

Nhà máy sản xuất chip nhớ tại Nhật Bản của Toshiba (Ảnh: Nikkei)

Năm 2016, Toshiba bán mảng đồ gia dụng cho Midea với giá 53.7 tỷ yên (520 triệu USD) và bán mảng thiết bị y tế cho Canon với giá 665.5 tỷ yên (6.4 tỷ USD). 2 năm sau, Toshiba tiếp tục bán 80.1% cổ phần của bộ phận kinh doanh máy tính cá nhân cho Sharp. Đến tháng 6 năm 2020, Sharp hoàn tất mua lại 100% mảng này của công ty; Toshiba chính thức chia tay mảng kinh doanh laptop.

Như vậy, những mảng kinh doanh nòng cốt và là niềm tự hào của Toshiba ngày nào đã hoàn toàn thuộc về các công ty khác. Những sai lầm và sự chậm chạp của ban lãnh đạo trong việc sản xuất kinh doanh đã đưa Toshiba từ một trong những công ty đa ngành lớn nhất tại Nhật Bản phải bán đi hầu hết những thành tựu được gây dựng lâu năm của mình. Và có lẽ, ngày mà chúng ta nhìn thấy Toshiba hùng mạnh đã chấm dứt và không bao giờ quay trở lại. Từ một người khổng lồ, giờ đây Toshiba chỉ là một gã tý hon khi so sánh với bản thân những năm trước đây; và ngày trở lại của họ dường như còn rất rất xa.