Covid-19 vô tình là cú hích giúp các nền kinh tế đẩy nhanh cuộc đua thu hút FDI khi nhiều công ty muốn chuyển sản xuất khỏi Trung Quốc. Nhưng không phải tới khi có đại dịch, từ lâu, tại Đông Nam Á, các cuộc cạnh tranh bằng ưu đãi thuế để thu hút dòng vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) đã có.

Năm 2001, Việt Nam đã đề nghị miễn thuế thu nhập doanh nghiệp trong 10 năm để thu hút Canon đầu tư. Nhưng sau đó Philippines đã cạnh tranh với Việt Nam bằng cách miễn thuế thu nhập doanh nghiệp từ 8 đến 12 năm. Năm 2014, Indonesia áp dụng miễn thuế thu nhập doanh nghiệp trong 10 năm cho Samsung trong khi Việt Nam đưa ra điều kiện miễn thuế lên tới 15 năm.

Báo cáo kết hợp của Oxfam, VEPR và Prakasa vừa công bố chỉ ra, trong 10 năm qua, thuế suất thu nhập doanh nghiệp trung bình của Hiệp hội các nước Đông Nam Á (ASEAN) đã giảm từ 25% xuống còn 21,7% vào năm 2020. Thậm chí có những nước cho phép doanh nghiệp FDI nghỉ thuế (tax holiday) lên đến 20 năm, rồi lại tiếp tục giảm thuế.

Ưu đãi thuế ở một số quốc gia như Campuchia lên tới 6% GDP. Tại Việt Nam, tỷ trọng ưu đãi thuế thu nhập doanh nghiệp tăng liên tục từ 0,75% vào 2014 lên 1,04% GDP vào 2016 và doanh nghiệp FDI là đối tượng chủ yếu được hưởng.

Thuế thu nhập doanh nghiệp thực nộp của ASEAN sau các ưu đãi bình quân là 12,28% - thấp hơn gần một nửa so với chưa ưu đãi. Đây cũng là mức thấp hơn rất nhiều so với khu vực châu Á – Thái Bình Dương. Trong khu vực Đông Nam Á, Singapore và Indonesia ưu đãi thuế lớn nhất. Cũng vì lẽ đó cùng với các chính sách ưu đãi khác, Singapore trở thành thiên đường thuế - thu hút lượng vốn FDI "ảo" từ các công ty đa quốc gia để đầu tư sang các thị trường khác.

Bên cạnh đó, các nước ASEAN cũng sử dụng ưu đãi phi thuế chủ yếu thông qua ưu đãi đất đai để thu hút FDI. Malaysia dẫn đầu khu vực về thời hạn cho thuê ban đầu, với hợp đồng cho thuê 99 năm không gia hạn. Thái Lan và Indonesia cũng cung cấp hạn cho thuê dài, lần lượt là 99 năm và 95 năm, tính cả thời gian gia hạn.

Các chuyên gia của VEPR lo ngại, nếu các nước ASEAN không nhìn lại và phối hợp với nhau, cuộc đua hạ thấp thuế và ưu đãi đất đai sẽ rơi vào trạng thái cân bằng thấp - ảnh hưởng đến nguồn thu ngân sách của các nước.

VEPR đánh giá việc lạm dụng ưu đãi như nghỉ thuế, giảm thuế có thể khiến các nước đang phát triển rơi vào cuộc đua xuống đáy khi mà các quốc gia láng giềng cố gắng vượt qua nhau trong cuộc cạnh tranh để thu hút nhà đầu tư từ các nước công nghiệp.

Báo cáo nhận định, chi phí của ưu đãi tài khoá không cần thiết có khả năng vượt quá lợi ích mà FDI mang lại. Việc cắt giảm thuế thu nhập doanh nghiệp quá mức có thể đe doạ với thu ngân sách quốc gia. Thất thu ngân sách do ưu đãi thuế doanh nghiệp ước tính bằng 6% GDP ở Campuchia và 1% GDP Việt Nam và Philippines.

Báo cáo này kiến nghị, ASEAN cần nỗ lực cấp độ chính trị để tránh các cuộc cạnh tranh ưu đãi thuế và đất đai không cần thiết. Theo đó, các nước cần lập danh sách trắng và đen về ưu đãi thuế. ASEAN cần quy định các loại hình ưu đãi thuế không được sử dụng và đưa chúng vào danh sách đen, đưa ra lộ trình loại bỏ những ưu đãi này trong khu vực với thời hạn nhất định.

Bàn về tính thực tiễn của giải pháp này, ông Đặng Hoàng Linh, Trưởng khoa Kinh tế quốc tế, Học viện Ngoại giao cho rằng các nước trong ASEAN có lợi ích riêng nên rất khó để thống nhất một chính sách chung toàn khu vực. Thay vào đó, việc hợp tác nên diễn ra thành từng nhóm các nước có tương đường về mặt môi trường kinh doanh như cơ sở hạ tầng, lao động và thị trường.

Ông chia sẻ, những nước có môi trường kinh doanh tốt, họ có quyền lựa chọn dòng vốn FDI và không cần dùng tới ưu đãi thuế như yếu tố hấp dẫn nhà đầu tư. Tuy nhiên, tại ASEAN vẫn có những nước hút FDI bằng lao động giá rẻ và ưu đãi của nhà nước để bù đắp các hạn chế về cơ sở hạ tầng, thể chế, trình độ lao động. Có những doanh nghiệp nước ngoài chọn đầu tư vào nước đó chỉ để xuất khẩu nên họ quan tâm tới nhân công giá rẻ và ưu đãi thuế.

Còn ông Vũ Tú Thành, Phó giám đốc điều hành khu vực, Hội đồng Kinh doanh Mỹ - ASEAN (USABC) nói rằng: "Khi nói đến FDI, chúng ta hay nghĩ đến FDI truyền thống nghĩa là đưa vốn ra khỏi quốc gia và đặt địa điểm sản xuất tại một nước khác". Tuy nhiên, các nước ASEAN nên để tâm các hình thức đầu tư FDI kiểu mới trong bối cảnh kinh tế số khu vực này đang tăng trưởng theo cấp số nhân, theo ông Thành.

Đại diện cho USABC, cơ quan đại diện cho hơn 160 tập đoàn có hoạt động kinh doanh toàn cầu, ông Thành nói thêm: "Ưu đãi thuế không phải là ưu tiên số một của họ khi đầu tư mà là quy mô thị trường, tiềm năng tăng trưởng GDP đầu người và các nguồn lực khác như lao động, chi phí nhân công".

Khi nói về quyết định đầu tư của nhiều doanh nghiệp Mỹ vào ASEAN, họ xem xét ASEAN như một khu vực thị trường chung có dân số 600 triệu dân và đang hội nhập ngày càng lớn. "Chúng tôi cân nhắc đến quy mô này để đầu tư hơn là các yếu tố riêng lẻ khác", ông nói.

Khi ra quyết định đầu tư, doanh nghiệp quan tâm trước hết đến quy mô thị trường và chính sách phát triển thị trường, kinh tế trong nước. Yếu tố quan trọng thứ hai là lực lượng lao động sẵn sàng đón nhận luồng đầu tư mới về kỹ thuật số, ông nói

Ông Thành cũng khẳng định rằng ASEAN là nơi có sức hút đối với các nhà đầu tư Mỹ và dòng vốn FDI không thiếu để các nước phải cạnh tranh xuống đáy bằng thuế. Thay vào đó, các nước cần có chính sách phát triển thị trường và nhân lực có tay nghề cao.

Quỳnh Trang

• SCMP: Nhiều nước có thể tham khảo Việt Nam 'bí quyết' thu hút FDI
• Các nền kinh tế đua lôi kéo doanh nghiệp rời Trung Quốc
• 'Việt Nam phải cạnh tranh thu hút FDI với các nước'