"Khe cửa hẹp" của Nga

Đầu tháng 8, các quan chức Bulgaria phát hiện các thùng dầu Nga đã đến nước này với giá trên mức trần 60 USD/thùng mà phương Tây áp đặt nhằm làm giảm nguồn thu của Moskva.

Trong Liên minh châu Âu, Bulgaria được miễn trừ các lệnh trừng phạt liên quan đến cấm nhập dầu Nga để đảm bảo không phải đối mặt với tình trạng thiếu năng lượng trầm trọng. Nhưng liệu họ có thể nhập dầu của Nga nếu giá vượt trần?

Theo dữ liệu hải quan mà Politico tiếp cận được, Bulgaria đã nhập khẩu dầu thô Nga trên mức giá trần từ tháng 8 đến tháng 10. Trung tâm Nghiên cứu Năng lượng và Không khí Sạch (CREA) cho biết các lô hàng này trị giá khoảng 640 triệu euro. Tiền mặt được chuyển đến các công ty năng lượng Nga.

Bulgaria là một trong những lỗ hổng của một loạt gói trừng phạt mà châu Âu tung ra thời gian qua nhằm giảm doanh thu xuất khẩu năng lượng của Nga. Nhưng thay vì chấp nhận các quy định cứng rắn được châu Âu thiết kế, Nga đã nhanh chóng tận dụng các kẽ hở và tìm mọi cách để lách các lệnh trừng phạt.

Chính vì vậy, 1 năm sau khi áp đặt các biện pháp trừng phạt, mọi nỗ lực của châu Âu đều không tạo ra được tác động lớn.

Doanh thu xuất khẩu dầu của Nga chỉ giảm 14% kể từ khi bị trừng phạt. Và vào tháng 10, doanh thu năng lượng hóa thạch của Nga đạt mức cao nhất 18 tháng. Tóm lại, theo Politico, các biện pháp trừng phạt đã không đạt mục tiêu.

Dữ liệu của Cơ quan Thống kê châu Âu Eurostat cho biết châu Âu đã phải trả thêm ít nhất 199 tỷ USD cho nhập khẩu khí đốt kể từ khi khu vực này áp đặt các lệnh trừng phạt đối với xuất khẩu năng lượng từ Nga.

Theo dữ liệu của Eurostat, kể từ tháng 2/2022, sau khi châu Âu bắt đầu áp đặt các lệnh cấm vận đối với Nga, lượng nhập khẩu khí đốt của khối này hàng tháng đã tăng lên 16,3 tỷ USD. Trong khi, những năm trước đó, EU chỉ mất khoảng 6,3 tỷ USD cho việc nhập khí đốt hàng tháng.

Trước khi cuộc xung đột Nga - Ukraine nổ ra, châu Âu mỗi năm nhập khẩu khoảng 40% lượng khí đốt từ Nga. Nga dù hứng chịu các lệnh cấm vận từ EU nhưng vẫn xuất khẩu được 15 tỷ USD khí đốt cho khu vực này.

Giá trung bình của loại dầu xuất khẩu chính của Nga, đã vượt trên mức giới hạn 60 USD/thùng vào mùa hè khi giá dầu tăng. Nguyên nhân là Arab Saudi và Moscow cắt giảm nguồn cung với nhóm OPEC+. Tuy nhiên, một lượng dầu đáng kể vẫn tiếp tục được giao dịch dưới mức trần.

Theo số liệu của Financial Times, gần 3/4 tổng lượng dầu thô bằng đường biển của Nga được vận chuyển mà không có bảo hiểm phương Tây, dấu hiệu cho thấy mức giới hạn giá đang dần bị phá vỡ.

Vào tháng 10, chỉ có 37 trong số 134 tàu vận chuyển dầu của Nga có bảo hiểm phương Tây và các quan chức cho biết con số tàu chở dầu đáp ứng mức giới hạn giá có thể sẽ thấp hơn nhiều.

Những "kẽ hở" ngày càng lớn

Nguyên nhân của lỗ hổng tại Bulgaria là sự giám sát của cơ quan văn thư. Khi giá trần của châu Âu được G7 thống nhất, họ đã cấm các công ty vận tải và bảo hiểm châu Âu cung cấp dịch vụ cho dầu Nga giao thương với các nước ngoài châu Âu, nếu giá bán trên mức trần 60 USD/thùng.

Nhưng các quan chức châu Âu lại chưa lường đến việc áp đặt quy định tương tự với các chuyến hàng đến châu Âu. Sơ hở này đã mang lại cơ hội cho Nga. Theo CREA, từ tháng 8 đến tháng 10, tất cả chuyến hàng dầu Nga đến Bulgaria đều có giá 69-89 USD/thùng.

Việc Bulgaria được miễn lệnh cấm dầu Nga đã mang lại những khoản lợi nhuận "khổng lồ" cho Lukoil, công ty dầu tư nhân lớn nhất của Nga. Kể từ khi lệnh trừng phạt có hiệu lực, Lukoil đã đẩy mạnh xuất khẩu dầu sang Bulgaria thu về hơn 2 tỷ euro. Trong đó, Nga cũng thu về 1 tỷ euro trực tiếp từ tiền thuế.

Theo ông Isaac Levi, Trưởng nhóm Nga - châu Âu của CREA, trường hợp Bulgaria chỉ rõ một trong nhiều lỗ hổng khiến các biện pháp trừng phạt kém hiệu quả hơn trong việc làm giảm thu nhập từ xuất khẩu của Nga. Giới chức Bulgaria đang chịu áp lực lớn về việc tìm cách lấp lỗ hổng này.

Tháng 10, một báo cáo do Nghị viện châu Âu ủy quyền cho thấy việc thực thi các lệnh trừng phạt của EU "rải rác" ở hơn 160 chính quyền địa phương. Không những thế, mỗi nước lại có hệ thống thực thi khác nhau gây ra sự khác biệt lớn về mức phạt đối với các hành vi vi phạm.

Viktor Katona, nhà phân tích dầu thô tại công ty dự báo thị trường Kpler, cho biết ngay cả những người liên quan đến vận chuyển dầu cũng chỉ được tiếp cận hạn chế với thông tin về giao dịch. Các công ty bảo hiểm dựa vào tài liệu duy nhất từ các công ty mua bán dầu, nơi họ cam kết giá bán không vượt quá 60 USD/thùng. 

Một số nước châu Âu có ngành vận tải biển lớn cũng ngần ngại thắt chặt. Một nhà ngoại giao cho rằng các lệnh trừng phạt chặt chẽ hơn chỉ thúc đẩy Nga sử dụng dịch vụ ngoài phương Tây để chở dầu.

Trong khi đó, châu Âu vẫn cho phép dầu Nga đi qua vùng biển của họ để đến nơi khác. CREA phát hiện 822 tàu vận chuyển dầu thô Nga đã giao hàng cho tàu khác trong lãnh hải châu Âu kể từ khi bắt đầu áp dụng mức giá trần. Khối lượng tương đương 400.000 thùng/ngày.

Tuy nhiên, theo một số quan chức, những lỗ hổng trên là bình thường vì đây là lần đầu tiên châu Âu triển khai các biện pháp trừng phạt ở quy mô lớn như vậy.

"Công bằng mà nói tất cả biện pháp trừng phạt đều chưa từng có, vì vậy cũng có yếu tố cần rút kinh nghiệm", một nhà ngoại giao nhận xét với Politico.

Người phát ngôn của Ủy ban bảo vệ các lệnh trừng phạt của EU cho rằng Nga đã phải chi hàng tỷ USD để thích ứng với thực tế mới, bao gồm cả việc mua thêm tàu chở dầu cũng như đầu tư vào cơ sở hạ tầng xuất khẩu và khai thác khi nhu cầu của phương Tây suy giảm.

CREA cho rằng giá trần đã khiến Nga mất đi 34 tỷ euro doanh thu xuất khẩu, tương đương với khoảng 2 tháng thu nhập.

"Hạm đội bóng tối"

Về phía Nga, một "hạm đội bóng tối" gồm các tàu chở dầu cũ kỹ đã xuất hiện, được quản lý bí ẩn thông qua mạng lưới các công ty che giấu quyền sở hữu. Dầu được sang tay giữa các tàu ngay trên biển. Để miễn nhiễm các lệnh trừng phạt của phương Tây, các công ty bảo hiểm đã mọc lên ở các nước như Ấn Độ.

Byron McKinney, Giám đốc thương mại và hàng hóa S&P, cho rằng giá trần có hiệu lực chỉ trong thời gian ngắn ban đầu. "Nhưng hiện tại, tình hình là hầu hết biện pháp trừng phạt được áp dụng đều không thực sự hiệu quả, hoặc chúng rất hạn chế", ông nhận xét với Politico.

Katona, nhà phân tích dầu mỏ của Kpler, cho rằng các giao dịch của Nga ngày càng rời xa các công ty khai thác và thương nhân phương Tây. "Mọi loại dầu Nga hiện đều giao dịch trên giá trần. Trong khi đó, CREA ước tính chỉ 48% lượng dầu Nga được vận chuyển bởi tàu thuộc sở hữu hoặc bảo hiểm ở các nước G7 và EU trong tháng 10", ông nói.

Các nước như Ấn Độ đã tăng nhập khẩu dầu thô giá rẻ của Nga lên 134%. Họ chế biến và sau đó bán nó đi khắp nơi. Điều đó có nghĩa là người tiêu dùng châu Âu có thể vô tình tiêu thụ dầu thô của Nga.

Châu Âu nhận thức rõ vấn đề này. "Trừ khi có những đối tác lớn như Ấn Độ và Trung Quốc tham gia, tính hiệu quả của lệnh trừng phạt sớm hay muộn cũng sẽ mất đi", một quan chức cấp cao của Ủy ban bảo vệ các lệnh trừng phạt của châu Âu thừa nhận. 

Có vẻ như EU đã cạn kiệt sức lực. Gói trừng phạt thứ 12 của EU quy định buộc các nhà giao dịch phải kê khai từng khoản chi phí cụ thể. Mục đích là để ngăn người mua dầu của Nga vượt giá trần và sau đó che giấu bằng cách chi phí bổ sung bảo hiểm hoặc vận chuyển. Nhưng rất ít người trong ngành hy vọng rằng thủ tục bổ sung sẽ giải quyết được vấn đề.

Alexandra Prokopenko, nhà kinh tế tại Trung tâm Carnegie Russia, cho rằng dù châu Âu tung ra gói trừng phạt mới nhất, nền tài chính Nga vẫn sẽ không thực sự suy yếu. Theo bà, Nga sẽ chật vật nếu giá dầu trung bình dao động quanh 40-50 USD/thùng. Tuy nhiên, giá dầu giảm về mức đó không dễ.